در هفته‌های اخیر و پس از نوسان نرخ ارز رسمی و بازار ثانویه، بازار محصولات پتروشیمی به ویژه پت (PET - ماده اولیه تولید بطری آب معدنی، روغن و مواد غذایی) دچار التهاب شده به طوری که علاوه بر افزایش قیمت، بازار با کمبود آن مواجه است. در این میان برخی شرکت های تولید آب معدنی و ... ادعا کرده اند که به علت کمبود و گرانی پت و عدم امکان بسته بندی، ناچار شده‌اند که میزان تولید خود را کاهش دهند. در مواجهه با این وضعیت، از یک سو مصرف کنندگان بخش پایین دستی می‌گویند، تولید و عرضه مواد اولیه کم شده است اما از سوی دیگر، عرضه‌کنندگان بخش بالادستی اعلام می کنند که با همه ظرفیت مشغول تولید محصولات اند و کاهشی در عرضه رخ نداده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد که هر 2 گروه درست می گویند و مشکل اصلی به دلالان و سوداگرانی باز می‌گردد که با سوءاستفاده از شرایط موجود و با تضییع حقوق مصرف‌کنندگان واقعی، مشغول خرید ارزان مواد اولیه در داخل و احتکار یا فروش گران به کشورهای همسایه هستند.
همچنین در بررسی علت کمبود و گرانی مواد اولیه بطری، رد پای تولیدکنندگان «پلی فرم» نیز دیده می‌شود.
تولیدکننده «پلی فرم» مواد اولیه پت را از بورس کالا گرفته و با انجام عملیات تکمیلی روی آنها باید مواد را آماده عرضه به کارخانه های تولید آب معدنی، روغن نباتی و .. کند، اما این مساله رخ نداده و تولیدات «پلی فرم سازان» به جای کارخانه‌های داخلی، به خارج از مرزها صادر شده است. برای ریشه یابی عامل این کمبود در بازار پت که باعث مشکلات عدیده در صنایع آب معدنی، روغن و... شده است به سراغ بازیگران و نقش آفرینان این بازار یعنی تولیدکنندگان بالادستی، بورس کالا و مصرف کنندگان نهایی بخش پایین دستی رفتیم.
** انگشت اتهام مصرف‌کنندگان به سوی پتروشیمی‌های بالادستی
فعالان صنایع پایین دستی پتروشیمی و تولیدکنندگانی که با مواد اولیه سر و کار دارند، می گویند نوسانات نرخ ارز، باعث افزایش تمایل به صادرات محصولات پتروشیمی ها شده به طوری که آنها برای کسب درآمد بیشتر، کمتر محصولات خود را در بورس عرضه می‌کنند؛ از این رو تامین مواد اولیه واحدهای تولیدی مرتبط با این محصولات با مشکل روبرو شده است. «حمید صمدی» رئیس انجمن تولیدکنندگان ظروف یکبار مصرف در گفت و گو با ایرنا اظهار داشت: بهای مواد اولیه ظروف یکبار مصرف نسبت به پارسال تقریباً 2 برابر شده است. وی اظهار داشت: «بیشتر مواد اولیه ما داخلی است و افزایش قیمت به پتروشیمی ها برمی گردد که خوراک را ارزان تر می گیرند اما نرخ محصول را بالاتر می گذارند و برخی نیز برای اینکه گرانتر بفروشند، در بورس کمتر عرضه می‌کنند.» رئیس انجمن تولیدکنندگان ظروف یکبار مصرف، صادرات مواد اولیه، افزایش قیمت دلار، کاهش عرضه مواد اولیه در بورس و رقابتی شدن آن را از دیگر دلایل گرانی مواد اولیه عنوان کرد.
صمدی با یادآوری اینکه ظروف یکبار مصرفی پلیمری و سلولزی هستند، گفت: سالانه بیش از یک میلیون تن مواد پلیمری در تهیه ظروف یکبار مصرف استفاده می شود. رئیس انجمن تولیدکنندگان ظروف یکبار مصرف با اعلام اینکه فعالان زیادی در این صنف مشغولند، مشکل مهم دراین صنف را گرانی ظروف دانست و تاکید کرد که کمبودی در بازار ظروف یکبار مصرف نداریم. «پیمان فروهر» دبیر انجمن تولیدکنندگان آبهای معدنی و آشامیدنی نیز در گفت وگو با ایرنا، از افزایش 20 درصدی قیمت این محصول خبر داد و گفت: با توجه به افزایش 370 درصدی قیمت مواد اولیه برای کارخانجات تولیدی و بسته‌بندی آب معدنی و نقش 60 درصدی آن در قیمت نهایی آن، «اصلاً ما نباید آب معدنی تولید کنیم». وی با بیان اینکه مشکل تامین مواد اولیه کارخانجات آب معدنی از سه ماهه آخر پارسال شروع شد، گفت: این وضعیت با بروز نوسان های ارزی ادامه یافت که منجر شد پتروشیمی ها مبنا را نرخ ارز رسمی (4200 تومان) قرار دهند. فروهر اظهارداشت: «برخی مواد اولیه را خریدند و به صورت خام صادر کردند یا ارز آن را فروختند و برخی دیگر نیز مواد را به پلی فرم (ماده اولیه تولید بطری) تبدیل و سپس صادر می کنند».
وی افزود: «البته یک عده دلال نیز وجود دارد که مصرف کننده واقعی نیستند و این مواد اولیه را می خرند و با توزیع در بازار اختلال به وجود می آورند». دبیر انجمن تولیدکنندگان آبهای معدنی و آشامیدن بزرگترین چالش این حوزه را تهیه ماده اولیه تولیدی بیان کرد و گفت: این مواد در بازار وجود ندارد و اگر هم باشد 400 درصد نسبت به پارسال افزایش قیمت داشته است.
** هیچ صادراتی نداریم
تولیدکنندگان بخش بالادستی این اتهامات را رد و عامل بی ثباتی را دلالان معرفی می‌کنند. «رضا مهدی نژاد» مدیر بازرگانی پتروشیمی تندگویان به عنوان تنها تولیدکننده پت در کشور دراین باره گفت: همه تولید پت این پتروشیمی در بورس کالا عرضه می‌شود و بر این اساس در هفته چهار هزارو 500 تا پنج هزار تن از طریق این بورس به فروش می‌رسد. وی با تکذیب صادرات پت توسط این مجتمع پتروشیمی در ماه های اخیر افزود: پس از التهاب بازار پت در کشور، هیچ صادراتی نداشتیم که آمار گمرک نیز آن را تایید می‌کند. مدیر بازرگانی پتروشیمی تندگویان ادامه داد: از تیرماه پارسال میزان تقاضا برای پت در کشور رو به افزایش گذاشت که علت اصلی آن به تعطیلی یک واحد تولید پت در کشور امارات بازمی‌گردد، زیرا بخشی از نیاز پت کشور توسط این مجتمع اماراتی تامین می‌شد. وی اضافه کرد: اما امسال با رشد شدید تقاضا برای پت مواجه شدیم که ناشی از نوسان نرخ ارز و اختلاف قیمت رسمی و بازار آزاد است. مدیر بازرگانی پتروشیمی تندگویان گفت: پس از الزام به عرضه پت به نرخ ارز 4200 تومانی در بورس کالا، دلالان از فرصت استفاده کرده و آن را خریداری و به کشورهای همسایه صادر کردند که نسبت به آن اعتراض کردیم.
** 100 درصد تولیدات بخش بالادستی در بازار عرضه می‌شود
«احمدی مهدوی ابهری» دبیرکل انجمن کارفرمایی صنعت پتروشیمی در این رابطه گفت: افزایش قیمت مواد اولیه بسته بندی مانند «پت» (PET) درست نیست زیرا مبنای قیمت گذاری در بورس کالا« معادل 95 درصد فوب خلیج فارس ضربدر نرخ ارز رسمی» است. وی با بیان اینکه پتروشیمی تندگویان تنها تولیدکننده این مواد در کشور است، افزود: هر چه پت در کشور تولید می شود در بورس کالا به فروش می رسد و حتی یک کیلو را نیز صادر نکرده‌ایم. وی به توزیع حدود پنج هزار تنی پت از طریق بورس کالا در هر هفته اشاره کرد و ادامه داد: میزان عرضه در ماه‌های اخیر کم نشده، بلکه مشکل این است که به علت تفاوت زیاد نرخ ارز رسمی و بازار آزاد، میزان تقاضای کاذب دلالان افزایش یافته است.
** افزایش سه برابری تقاضای پت در بورس کالا
دبیرکل انجمن کارفرمایی صنعت پتروشیمی به انتقاد تولیدکنندگان مواد غذایی و آب معدنی درخصوص مواد اولیه پت برای بسته بندی اشاره کرد و گفت: باید از آنها سوال شود چه اتفاقی در کشور رخ داده که تقاضا برای پت به یکباره بیش از سه برابر افزایش یافته است. وی اضافه کرد: مگر از سال گذشته تاکنون چند کارخانه جدید آب معدنی و مواد غذایی در ایران راه اندازی شده که میزان تقاضای ماده اولیه بسته بندی چندین برابر شده است؟ وی گفت: البته رشد تقاضا در بازار محصولات پتروشیمی فقط به پت اختصاص ندارد و پلیمرها در مجموع با افزایش سه برابری تقاضا در بورس کالا مواجه شده‌اند. وی به سازوکار بورس کالا در فروش محصولات اشاره کرد و افزود: پارسال که با بازاری عادی مواجه بوده و نوسان ارز وجود نداشت، متقاضیان و مصرف کنندگان واقعی، متناسب با نیاز خود اقدام به خرید می کردند، اما امسال پس از نوسان‌های شدید قیمت ارز و تکلیف دولت برای فروش محصولات به نرخ ارز 4200 تومانی در بورس کالا و افزایش بهای این مواد در بازار آزاد، به یکباره حجم تقاضا چندین برابر شد.
وی یادآورشد: افزایش تقاضای کاذب سبب می شود مواد اولیه ضروری به نسبت کمتری به دست مصرف کننده واقعی برسد و آنها مجبورند بخشی از نیاز خود را با نرخ بالاتر از بازار آزاد تهیه کنند.
وی با بیان اینکه دلالان باعث کمبود و گرانی مواد اولیه پتروشیمی شده اند، گفت: دلالان مواد اولیه پتروشیمی را با قیمت بالاتر در بازار آزاد فروخته و یا آن را گرانتر به کشورهای همسایه می فروشند.
** شکاف قیمتی ارز رسمی و بازار آزاد عامل فساد
دبیرکل انجمن کارفرمایی صنعت پتروشیمی عامل اصلی جولان دلالان در بازار پتروشیمی را اختلاف قیمت بالای ارز رسمی و آزاد دانست و افزود: دلالان و قاچاق چیان «پت» را به نرخ حدود 6800 هزار تومان از بورس کالا خریداری کرده و به قیمت 13 تا 16 هزار تومان در بازار آزاد یا کشورهای همسایه مانند عراق، امارات و ترکیه به فروش می رسانند. وی اضافه کرد: اکنون به دلیل توقف خط تولید پت در امارات، تقاضا برای این محصول در کشورهای خاورمیانه افزایش یافته است، بنابراین قاچاقچیان به خوبی از این فرصت استفاده می‌کنند. وی برای رفع این مشکل اعلام کرد: باید مصرف کنندگان واقعی مواد اولیه بسته و پتروشیمی شناسایی شده و دلالان کنار گذاشته شوند.
** التهاب بازار پتروشیمی پس از نوسان نرخ ارز
حامد سلطانی نژاد مدیرعامل بورس کالا نیز در گفت وگو با خبرنگار اقتصادی ایرنا درباره عرضه محصولات پتروشیمی و پت (ماده اولیه بطری) گفت: پتروشیمی تندگویان به عنوان تنها تولید کننده پت در کشور در حال عرضه این محصول طبق تعهد خود است. وی به افزایش تقاضا برای پت اشاره کرد و افزود: در ماه های اخیر و پس از نوسان نرخ ارز شاهد افزایش شدید تقاضا برای این محصولات هستیم. سلطانی نژاد اضافه کرد: میزان تقاضای پت در چهار ماه نخست پارسال 164 هزار تن بود اما در مدت مشابه امسال با جهشی قابل توجه به 477 هزار تن افزایش یافت که نشان دهند رشد حدود سه برابری است.
** رد پای صادرات پلی فرم در کمبود مواد اولیه در داخل
مدیرعامل بورس کالا درباره چرایی کمبود مواد اولیه مورد نیاز بطری‌های صنایع آب معدنی، روغن نباتی و غیره گفت: برخی خریدارانی که از طریق سامانه «بهین یاب» مشمول خرید از بورس کالا هستند، «پلی فرم» تولید می کنند؛ آنها مواد اولیه را از بورس کالا گرفته و با انجام عملیات تکمیلی روی آن، این مواد را آماده عرضه به کارخانه های تولید آب معدنی، روغن نباتی و غیره می‌کنند. سلطانی نژاد اضافه کرد: بررسی ها نشان می دهد شرکت های تولید پلی فرم، بخش عمده محصولات خود را به خارج از کشور صادر می کنند به طوری که برخی از آنها تا 80 درصد محصولشان را صادر کرده‌اند و این موضوع باعث کمبود مواد اولیه برای بطری های آب معدنی، روغن و غیره در داخل کشور شده است. وی ادامه داد: متاسفانه تاکنون سیاست های ممنوعیت صادراتی شامل «پت» بوده و «پلی فرم» که در واقع محصول تکمیلی پت به شمار می‌رود، شامل این ممنوعیت نبوده است.
** صادرات پلی فرم ممنوع می‌شود
مدیرعامل بورس کالا بیان داشت: البته با پیگیری هایی انجام شده قرار است بزودی با ممنوعیت صادرات پلی فرم، مشکل کمبود مواد اولیه در داخل کشور بطرف شود. سلطانی نژاد با بیان اینکه این شرکت ها طبق قانون برای خرید از بورس کالا ملزم به ارایه اظهارنامه‌های مالیاتی هستند، گفت: صادرات گسترده پلی فرم توسط این شرکت ها پس از بررسی اظهارنامه‌های مالیاتی آنها آشکار شد. مدیرعامل بورس کالا افزود: بخش عمده پلی فرم صادر شده، اما مشخص نیست آن بخش عرضه شده در داخل کشور به چه قیمتی به مصرف کنندگان به فروش رسیده است. وی تاکید کرد: با توجه به اینکه تولیدکنندگان پلی فرم، محصول اولیه پت را به نرخ ارز دولتی خریداری می کنند، باید نرخ فروش محصولات آنها به شرکت‌های آب معدنی، روغن و غیره براساس این نرخ محاسبه شود اما تاکنون نظارتی بر آنها نشده است.
** افزایش نظارت بر زنجیره تولید و مصرف پت
مدیرعامل بورس کالا با تاکید بر لزوم نظارت بر زنجیره کامل خریداران کالاهای فروخته شده در بورس، گفت: برای رفع این مشکلات، تلاش کرده ایم نظارت های بیشتری بر نحوه مصرف محصولات نهایی و میانی انجام شود. سلطانی نژاد با بیان اینکه در چرخه مصرف پت، سه بازیگر وجود دارد که باید بر آنها نظارت شود، یادآور شد: بازیگر نخست، پتروشیمی تندگویان به عنوان تنها تولید کننده پت در کشور است که اکنون همه تولید خود را در بورس عرضه می‌کند. وی اضافه کرد: بازیگر دوم، شرکت‌های تولید پلی فرم‌اند که هیچ نظارتی بر آنها نمی شود و بازیگر سوم، مصرف‌کنندگان نهایی پت شامل کارخانه‌های تولید آب معدنی، روغن و مواد غذایی هستند که از پت در تولید بطری استفاده می‌کنند.
** حذف واسطه‌های در زنجیره مصرف مواد پتروشیمی
مدیرعامل بورس کالا با بیان اینکه طرح دیگری که باید انجام شود، رساندن محصول به دست مصرف‌کننده نهایی است، گفت: براساس این طرح، پت تولیدی توسط مصرف کننده های نهایی یعنی کارخانه های آب معدنی، روغن و ... خریداری می شود و در این میان، تولید کنندگان پلی فرم فقط با انجام عملیات تکمیلی بر روی این مواد، حق العمل و دستمزد خود را دریافت خواهند کرد. سلطانی نژاد تصریح کرد: شرکت هایی که از بورس کالا، محصولات را با نرخ ارز دولتی دریافت می‌کنند باید کار تولیدی انجام دهند نه اینکه با آن محصولات اقدام به تجارت و صادرات کنند.
** نیاز به عزم وزارت صنعت برای پالایش سامانه بهین یاب
سامانه بهین یاب که با هدف عرضه شفاف مواد اولیه به صنایع پایین دستی پتروشیمی ایجاد شده، اکنون به دلیل وجود مشکلات به محلی برای سوءاستفاده دلالان محصولات پتروشیمی و فلزی و التهاب آفرینی در بازار تبدیل شده است. براساس سازوکار تعریف شده برای شفاف سازی در فروش مواد اولیه، قرار شده محصولات پتروشیمی و فلزی از طریق بورس کالا به فروش برسند که عملکرد چندین ساله آن، نشان دهنده موفقیت این طرح است. اما در ماه‌های اخیر، به دلیل نقصی که در شیوه ثبت متقاضیان در سامانه بهین‌یاب وجود دارد، دلالان و سوداگران به نام تولیدکننده بخش پایین‌دستی اقدام به خرید مواد اولیه در بورس کالا و سپس صادرات آن می‌کنند. باتوجه به الزام بورس کالا به عرضه محصولات با قیمت پایه بر مبنای 4200 تومان، بین قیمت عرضه در بورس کالا و قیمت بازار آزاد فاصله زیادی ایجاد شده است و این موضوع، انگیزه‌ای را برای برخی افراد سودجو فراهم کرده تا به سوداگری در بازار بپردازند. در نتیجه معضلات موجود، سود محصولات اولیه پتروشیمی و حتی فلزی به جای تولیدکننده به جیب تعدادی دلال و واسطه سرازیر می‌شود.
یکی از کارکردهای سامانه بهین‌یاب، تخصیص مناسب و شفاف مواد اولیه به صنایع پایین‌دستی پتروشیمی است اما معایبی در این سامانه وجود دارد که عدم اصلاح آن، مشکلاتی را برای صنایع و روند تامین مواد اولیه ایجاد کرده است. مشکلات موجود سبب شده است که مواد اولیه به جای رسیدن به صنایع واقعی، به دست واسطه‌ها می‌رسد و بدین طریق، بازار سیاهی برای برخی محصولاتی شکل گرفته که کمبود آن در داخل کشور وجود دارد.
ایرنا