صنعت پتروشیمی جهان در سال‌های آینده با تغییرات جدی روبه‌رو خواهد شد که یکی از دلایل این تغییرات ایجاد ابرپروژه‌هایی همچون COTC (تبدیل نفت به محصولات شیمیایی) در آسیا و به‌طور خاص در عربستان سعودی است.
نویسنده:
حمزه بهادیوند چگینی
صنعت پتروشیمی جهان در سال‌های آینده با تغییرات جدی روبه‌رو خواهد شد که یکی از دلایل این تغییرات ایجاد ابرپروژه‌هایی همچون COTC (تبدیل نفت به محصولات شیمیایی) در آسیا و به‌طور خاص در عربستان سعودی است. بررسی‌ها نشان می‌دهند ظرفیت پردازش پالایشگاه‌ها تقریبا ۱۰ برابر بیش از طرح‌های پتروشیمی سنتی است، بنابراین پیکربندی پالایشگاه‌ها برای تولید مواد شیمیایی می‌تواند تحولی جدی در صنعت پتروشیمی محسوب شود بنابراین به عقیده کارشناسان COTC می‌تواند به میزان بی‌سابقه‌ای تولید محصولات پتروشیمی را در مقیاس پالایشگاهی افزایش دهد. این سیستم همچنین قادر است میزان بهره‌برداری از ماده اولیه را تا دو برابر افزایش دهد؛ به عبارتی قادر است با توجه به یکپارچه بودن، پیشرفته‌بودن و منسجم‌بودن تولید پالایشگاهی از یک بشکه نفت حداقل دوبرابر میزان فعلی محصول شیمیایی تحویل دهد.
در حال حاضر پالایشگاه‌ها نفتای مورد نیاز صنعت پتروشیمی را تولید و در اختیار آن قرار می‌دهند تا در عملیات تولید بتواند مورد استفاده قرار گیرد. در حال حاضر به‌طور متوسط و استاندارد یک بشکه نفت می‌تواند ۸ تا ۱۰ درصد نفتا در اختیار تولیدکنندگان قرار دهد و در بهترین حالت به‌عنوان مثال پالایشگاه رابغ می‌تواند ۱۷ درصد نفتا برای تولید پتروشیمی ایجاد کند. با این حال گفته می‌شود COTC قادر است میزان ۴۰ درصد مواد شیمیایی را از هر بشکه نفت استخراج کند که رقمی بسیار قابل توجه بوده و می‌تواند آینده صنعت پتروشیمی را دچار تحول کند. در حال حاضر جز عربستان سه مجتمع COTC نیز در چین در حال آماده‌سازی هستند که می‌توانند برای تولید محصول پاراکسیلین مورد استفاده قرار گیرند.
در چین یک مجتمع به نام هنگلی در حال ساخت یک مجتمع پاراکسیلین است که می‌تواند سالانه ۲۰ میلیون تن محصول را معادل ۴۰۰ هزار بشکه در روز معادل نفت خام متوسط و سنگین تولید کند. این رقم تخمین زده می‌شود که ۴۲ درصد ضریب بهره‌برداری هر بشکه نفت خام برای تبدیل به محصولات شیمیایی است و پیش‌بینی می‌شود به زودی این مجتمع به یکی از مراکز اصلی هدایت نفت وارداتی چین تبدیل شود که قرار است از اکتبر ۲۰۱۸ تا اواسط ۲۰۱۹ مورد بهره‌برداری قرار گیرد. مجتمع ژجیانگ پترولیوم نیز دومین مجتمع چینی است که قرار است با سرمایه‌گذاری ۲۶ میلیارد دلاری ۴۰ میلیون تن نفت خام را در دو مرحله به ۸ میلیون تن محصول تبدیل کند و انتظار می‌رود در فاز اول فعالیت خود ۴ میلیون تن پاراکسیلین به همراه سایر محصولات شیمیایی تولید کند که بررسی‌ها نشان می‌دهد این میزان معادل ۴۰ درصد بهره‌برداری از هر بشکه نفت باشد.
افزایش ضریب بهره‌وری با تکنولوژی جدید
پتروشیمی شنگونگ دیگر مجتمع چینی است که قصد دارد یک مجتمع پالایشگاهی تولید پاراکسیلین را با مصرف سالانه ۱۶ میلیون تن نفت خام و تولید 2.8 میلیون تن از محصول مورد بهره‌برداری قرار دهد. این پروژه به تصویب رسیده اما ساخت‌و‌ساز آن هنوز آغاز نشده است. علاوه بر این سه شرکت در برونئی نیز یک شرکت چینی به نام هنگیی قصد دارد یک پالایشگاه ۲۰ میلیارد دلاری برای مصرف سالانه ۸ میلیون تن نفت خام و تولید 2.8 میلیون تن پاراکسیلین راه‌اندازی شود که انتظار می‌رود تا سال ۲۰۲۰ عملیات آن آغاز شود و پاراکسیلین تولید شده توسط این مجتمع نیز به چین صادر شود. پروژه‌های COTC در آسیا اغلب در حال حاضر توسط شرکت‌های چینی هدایت می‌شوند و این موضوع می‌تواند بر آینده این صنعت در هر دو حوزه تولید و تجارت اثرگذار باشد. به عبارتی افزایش ضریب بهره‌برداری از نفت و تبدیل آن به محصولات پتروشیمیایی می‌تواند در آینده بر سطح برداشت محصول اثر گذاشته و حجم تجاری این محصولات را افزایش دهد. از طرفی می‌تواند بر روی میزان واردات نفت برای تولید محصولات مختلف پتروشیمیایی اثرگذار باشد.
در حال حاضر مجتمع‌های چینی انتظار دارند در سال‌های آینده تولید محصولات متنوعی همچون پلی اتیلن ترفتالات و سایر محصولات این حوزه را نیز از طریق همین تکنولوژی پیش ببرند. در چین در سال ۲۰۱۷ میزان تقاضای پاراکسیلین ۲۳ میلیون تن بود، اما ظرفیت تولید در این کشور تنها ۱۲ میلیون تن بوده و ۱۱ میلیون تن شکاف عرضه این محصول از طریق واردات جبران شده که از کشورهای ژاپن و کره و تایوان تامین شده است. کارشناسان می‌گویند بعد از راه‌اندازی موج اول COTC در این کشور، چین قادر خواهد بود 11.8 میلیون تن به ظرفیت تولیدی خود را افزایش دهند که این موضوع نشان می‌دهد در بلندمدت نه تنها شکاف فعلی برطرف خواهد شد بلکه توان صادراتی نیز برای این کشور ایجاد می‌شود. این موضوع زنگ خطری جدی برای کشورهای صادرکننده محصولات پتروشیمی به چین است چراکه تقاضای واردات از این کشورها در آینده متوقف خواهد شد. نکته جالب اینکه چین تنها کشوری نیست که در این زمینه گام برداشته و عربستان سعودی نیز در این مسیر در حال برداشتن قدم‌های محکمی است که می‌تواند شرایط را برای خاورمیانه تغییر دهد.
پروژه‌های COTC در عربستان سعودی
در عربستان سعودی، شرکت‌های آرامکو و سابیک عربستان یک سرمایه‌گذاری مشترک برای توسعه یک مجموعه COTC در ینبوع را آغاز کرده‌اند که طبق برنامه‌ریزی‌های صورت گرفته باید تا سال ۲۰۲۵ تکمیل شود. این مجتمع قصد دارد ۲۰ میلیون تن نفت خام را در سال در تولید ۹ میلیون تن محصولات پتروشیمیایی مصرف کند که برابر با ۴۵ درصد تبدیل هر بشکه نفت خام به مواد شیمیایی است. شرکت‌های شریک در حال حاضر در حال سرمایه‌گذاری و طراحی تکنولوژی‌های موردنیاز هستند تا بتوانند در آینده این پروژه را به بهره‌برداری برسانند. شرکت آرامکوی عربستان نیز یک قرارداد مشترک برای توسعه تکنولوژی با شوران لوموس و CB &I امضا کرده تا تکنولوژی‌های مورد نیاز برای پروژه‌های عربستان را تامین کنند.
گفته می‌شود عربستان در تلاش است با فناوری‌های جدید میزان ضریب تبدیل نفت به محصولات پتروشیمیایی را به ۷۰ تا ۸۰ درصد افزایش دهد. به عبارتی در صورتی که این امکانات در سال‌های آینده بهره‌برداری شود یک مجتمع COTC قادر خواهد بود از هر ۲۰ میلیون تن نفت خامی که در سال مصرف می‌کند ۱۴ تا ۱۶ میلیون تن محصول تولید کند که قادر خواهد بود سهم بسیار بالایی از عرضه محصول را در دنیا عملیاتی کند و بخش قابل توجهی از تقاضا را نیز در بلندمدت پاسخگو باشد. این موضوع برای سایر کشورهای منطقه خاورمیانه نیز زنگ خطر جدی محسوب می‌شود، زیرا در آینده بازار این کشورها را نیز تحت تاثیر خود قرار می‌دهد. اهمیت این طرح به حدی زیاد است که در مقام مقایسه باید گفت در صورتی که چنین طرحی محقق شود و نتیجه‌بخش باشد قادر خواهد بود میزانی بیش از تمام تولید ۸ کراکر بخار مبتنی بر اتان در ایالات متحده محصول تولید کند که در حال حاضر می‌تواند ۱۱ میلیون تن تولید داشته باشد.
آرامکو در نظر دارد از دارایی‌های خود حداکثر درآمد را کسب کند و COTC می‌تواند این هدف را در سال‌های آینده برای دارایی‌های نفتی عربستان محقق سازد. پیش‌بینی می‌شود در سال‌های آینده تقاضای جهانی برای محصولات پتروشیمیایی بر اساس رشد جمعیت بیش از ۴ درصد افزایش یابد که این نرخ بالاتر از نرخ رشد تولید ناخالص داخلی جهانی است که حدود ۳ درصد در سال تخمین زده می‌شود. نکته جالب آنکه انتظار می‌رود نرخ رشد تولید سوخت‌های مرتبط با حمل و نقل در همین دوره تنها یک درصد خواهد بود که تناسبی با نرخ رشد جمعیت ندارد و مشکلاتی را در آینده ایجاد خواهد کرد با این حال تکنولوژی‌های جدید قادر خواهد بود این مشکلات را در سال‌های پیش رو تا حدی برطرف سازد. آرامکو انگیزه‌ای قوی برای شروع پروژه‌های COTC دارد که به شرکت‌ها کمک می‌کند میزان ارزش افزوده بالاتری را از ماده اولیه ایجاد کرده و بتواند رشد تقاضا را با ظرفیتی بالاتر پاسخگو باشد.
تغییر مزیت‌ها در پیش است
در دوره‌های جدید دیگر داشتن مزیت‌های معدنی و انرژی نمی‌تواند به معنی ظرفیت‌های قطعی برای رشد باشد بلکه شیوه استفاده از این منابع بسیار مهم است. به‌عنوان یک نمونه COTC می‌تواند یک مزیت مهم جدید در بازار تولید محصولات پتروشیمیایی باشد. این موضوع به این معنی است که اگرچه چین از مزیت انرژی ارزان یا دسترسی قطعی به مقادیر مورد نیاز نفت برخوردار نیست اما می‌تواند به راحتی در مقایسه با یک کشور در خاورمیانه توان و بهره‌وری مواد اولیه را تا چند برابر افزایش دهد یا عربستان با برخورداری از منابع انرژی که در اختیار دارد در تلاش است تا ضمن استفاده از این مزیت‌ها شرایط را برای ارتقای بازدهی آن نیز فراهم سازد و میزان اتلاف منابع را به حداقل ممکن برساند. این تغییرات در مزیت‌ها را باید عاملی مهم برای تغییر در فضای آینده تولید قلمداد کرد که می‌تواند شرایط را به نفع کشورهای صاحب تکنولوژی عوض کند. اینکه آیا در آینده کشورهای تولیدکننده محصولات پتروشیمیایی در خاورمیانه به این سمت و سو حرکت خواهند کرد یا خیر، موضوعی است که باید در آینده راجع به آن بحث کرد اما آنچه مسلم است افزایش ارزش افزوده با استفاده از روش COTC در آینده همه کشورهای تولیدکننده را ناچار به تغییر روش تولید خود خواهد کرد. به عبارتی بازارها و شرکای تجاری به گونه‌ای دچار بازمهندسی خواهند شد و این مساله در آینده دو وضعیت را رقم خواهد زد؛ اولا کشورهای صاحب تکنولوژی جدید قادر خواهند بود در مدت زمانی کوتاه‌تر تعهدات خود را در قبال مشتری‌های خود به انجام برسانند و دوم هزینه‌های تولید محصولات پتروشیمیایی با استفاده از این روش به شدت کاهش خواهد یافت و این مساله تنوع خریداران را برای کشورهای دارای این تکنولوژی به همراه خواهد داشت. در این شرایط کشورهایی که به این سمت و سو حرکت نکرده‌اند با مشکلات عدیده‌ای روبه‌رو خواهند شد.
دو مانع برای COTCها
اما در این رابطه هزینه‌های اولیه سرمایه‌گذاری برای راه‌اندازی این پروژه‌ها موضوعی است که حضور برخی کشورها و شرکت‌ها را با تاخیر روبه‌رو می‌سازد. به‌عنوان مثال هنگلی یا شرکت سابیک که قرار است این پروژه را در آینده نزدیک مورد بهره‌برداری قرار دهند به ترتیب 11.6 و ۲۰ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری را در دستور کار قرار داده‌اند که این میزان سرمایه‌گذاری‌ها برای یک بار صورت می‌گیرد ولی در آینده با سرعت بالایی بازگشت سرمایه را به همراه دارد. موضوع دیگر که استفاده از این روش را پیچیده‌تر می‌کند استفاده از فناوری‌های رقابتی است. استفاده از بهترین و پیشرفته‌ترین تکنولوژی‌ها و خطوط تولید مدرن برای COTC باعث می‌شود همه کشورها نتوانند در این حوزه حضور یابند و این مساله از طرفی هزینه‌بر است. به این ترتیب کشورهایی که قادرند از بهترین تکنولوژی برای عملکرد بالاتر و بهره‌وری بیشتر استفاده کنند می‌توانند در این مسیر گام بردارند. عربستان و چین در حال حاضر با استفاده از این امکانات حرکت در این مسیر را آغاز کرده‌اند.
عربستان در آینده در نظر دارد یک مجتمع غول‌پیکر COTC را نیز طراحی کرده و مورد بهره‌برداری قرار دهد. آرامکو عربستان در این رابطه در تلاش است تا با سرمایه‌گذاری مشترک با یک کنسرسیوم متشکل از سه شرکت نفتی هندی عملیات ساخت یک مجتمع غول‌پیکر را برای پردازش ۶۰ میلیون تن نفت خام و تولید ۹ میلیون تن محصولات پتروشیمیایی در دستور کار خود قرار دهد. این موضوع نیازمند ۴۶ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری است. شرکت نفت ابوظبی نیز قصد دارد ۴۵ میلیارد دلار برای ساخت یک مجتمع عظیم در امارات سرمایه‌گذاری کند و بر این اساس باید گفت حرکت به سمت انقلاب بزرگ تولید محصولات پتروشیمیایی در منطقه خاورمیانه آغاز شده است. بررسی‌ها نشان می‌دهند واردات محصولات پتروشیمی به‌عنوان مثال از آمریکا برای چین دو برابر هزینه دارد. یعنی به ازای قیمت محصول هزینه‌های حمل و انتقال کالا صورت می‌گیرد و این موضوع باعث می‌شود استفاده از تکنولوژی جدید به مراتب از اهمیت بیشتری برخوردار شود. از طرفی تغییرات قیمتی اتان در بازار آمریکا نیز موضوع دیگری است که قیمت محصولات صادراتی به منطقه آسیا را همواره تحت تاثیر قرار می‌دهد. به این ترتیب باید گفت عوامل متعددی وجود دارد که حرکت چین و همچنین سایر کشورها را به سمت استفاده از این تکنولوژی تسریع می‌کند و انتظار می‌رود این موضوع در آینده بخش‌های مهمی از آسیا و خاورمیانه را تحت‌الشعاع خود قرار دهد.
دنیای اقتصاد