پس از خروج یکجانبه آمریکا از برجام که همچون دیگر اقدامات آمریکا در نادیده گرفتن تعهدات بین المللی از جمله توافقنامه زیست محیطی پاریس، نفتا و موارد دیگر اقدامی غیرقانونی به حساب می آید، طرف های باقیمانده در برجام شامل سه کشور اروپاییِ انگلیس، فرانسه و آلمان و دو کشور شرقی روسیه و چین اعلام کردند که می خواهند برجام را حفظ کنند و با ایران همچنان همکاری داشته باشند.
طرف‌های اروپایی در برجام به صراحت اما صرفا در مواضع سیاسی خود اعلام کردند که می خواهند با انجام تعهداتشان در برجام، کلیه مواردی را که ایران در راستای تامین منافعش مدنظر دارد را تامین کند و به همین منظور قرار شد مکانیسم ویژه مالی را ارائه دهند که خارج از سیستم مالی و بانکی جهان که تحت کنترل آمریکا است با ایران همکاری ها و تبادلات خود را انجام دهند.
متعاقب این اراده سیاسی از سوی اروپایی‌ها، ایران هم ۶ ماه منتظر ماند تا آنها به گفته خود جامه عمل بپوشانند، اما این انتظار طولانی شده و تحقق تعهدات طرف اروپایی در هاله‌ای از ابهام قرار گرفته است به نحوی که مقامات دستگاه سیاست خارجی کشورمان که پیش‌تر از اجرایی شدن مکانیسم مالی اروپا در زمانی محدود خبر می‌دادند، این روزها با ناامیدی از آن یاد کرده و از اعلام نظر در خصوص زمان اجرایی شدن SPV خودداری می‌کنند.
مکانیسم ویژه مالی اروپا (Special Purpose Vehicle)
SPV یا همان سیستم مالی اروپایی قرار است بعنوان جایگزین سوئیفت، حاکم بر تعاملات تجاری جهان شود و به تداوم مبادلات بانکی ایران با کشورهای دیگر، در فضای تحریم‌های آمریکا علیه ایران کمک کند.
دلیل وجودی این مکانیسم مالی، اجرایی شدن تحریم‌های آمریکا در اواسط آبان (نوامبر ۲۰۱۸) علیه ایران است و البته انگیزه اروپایی‌ها برای پیشبرد آن، هم تامین منافع ایران و هم نیاز خودشان به ایستادن در برابر سیاست‌های یکجانبه آمریکا است تا شاید استقلال از دست رفته خود را بازیابند. این مطلب را «عباس عراقچی» هم طی اظهاراتی گفته است: «اروپا اعلام کرده است مکانیسم مالی-پولی که برای همکاری با ایران ترتیب داده شده فقط برای ایران نیست بلکه به دنبال احیای استقلال از دست رفته خود هستند و این خواست جدی اروپایی ها است که دنباله روی آمریکا نباشند.»
بر اساس آنچه مقامات اتحادیه اروپا اعلام کرده بودند، این مکانیسم قرار بود پیش از آغاز دور تازه تحریم‌ها علیه ایران تهیه و اجرایی شود که تا امروز و «پس از گذشت شش ماه»، نه تنها چنین امری محقق نشد، بلکه در حال حاضر اجرای این مکانیسم با اما و اگرهایی مواجه است!
زمانی که مشخص نیست!
در ابتدای مطرح شدن این موضوع، مسئولان وزارت خارجه و بانک مرکزی با ذوق زدگی خاصی خبر از ارائه شدن مکانیسم مالی اروپا طی چند هفته و مدت زمانی محدود می دادند! واعظی، عراقچی و همتی در اظهارنظراتی جداگانه هر یک با طرح زمان هایی از جمله یک هفته، شش ماه، ۱۰ آبان و بازه های زمانی از این دست، به ایجاد فضایی آکنده از امیدواری نسبت به تعهدات اروپا پرداختند.
در یکی از جلسات وزرای خارجه ایران و ۱+۴ که مهرماه ۱۳۹۷ در حاشیه مجمع عمومی سازمان ملل متحد در نیویورک برگزار شد، تمام طرف ها باصدور بیانیه ای بر لزوم تهیه ساز و کار ویژه مالی با ایران تاکید کردند.
اما امروز و با روشن شدن سیاست تعلل اروپایی‌ها، وضعیت تغییر کرده و مقامات وزارت خارجه بدون قید زمان مشخصی از اعلام مکانیسم ویژه مالی اروپا، صرفا به بیان این مطلب که روند تهیه مکانیزم مالی اروپا در جریان است اکتفا می‌کنند.
«بهرام قاسمی» سخنگوی وزارت امور خارجه در آخرین نشست خبری خود درخصوص تصمیم ایران در صورت عدم توانایی اروپا برای اجرایی کردن مکانیسم مالی، گفت: «ما امیدواریم در ادامه رایزنی های خود با اروپا به این نتیجه و جمع‌بندی برسیم که هر چه زودتر سازوکارهای مالی عملیاتی شود. در خصوص مکانیسم مالی ما به سختی و پیچیدگی این مساله واقف هستیم و می‌دانیم که مسیری زمان‌بر خواهد بود و امیدواریم در نهایت اروپا بتواند به یک نتیجه واحد و مشخص برسد.»
«عباس عراقچی» معاون سیاسی وزیر امور خارجه ۱۴ آبان در برنامه ای تلویزیونی در خصوص زمان‌بر بودن مکانیسم مالی اروپا گفت: «مکانیسم مالی و پولی سیستم کاملا پیچیده ای خواهد داشت که در حال طی کردن مراحل پایانی خود است و مراحل فنی و حقوقی خود را می‌گذراند. جلسات متعددی را با کارشناسان طرف‌های اروپایی، روسیه و چین داشتیم و ممکن است عملیاتی شدن این سازوکار زمان ببرد ولی مطمئن هستیم که این اتفاق خواهد افتاد و عملیاتی خواهد شد.»
عراقچی همچنین هفته گذشته در افتتاحیه چهارمین همایش تحولات منطقه و نظام بین الملل، بار دیگر با اشاره به اینکه اروپا در ثبت SPV ناتوان است، گفت: «چه اروپا بخواهد با ما بازی کند و چه به دلیل فشارهای آمریکا و اسرائیل قادر به اجرای تعهداتش نباشد، در نتیجه فرقی ندارد و ما با شرایطی مواجه هستیم که اروپایی‌ها یا نخواسته یا نتوانسته اند که ساز و کار مالی را ایجاد کنند.»
افزایش بی اعتمادی به اروپا نتیجه تعلل در ارائه SPV
قطعا این میزان از تعللی که اروپایی ها در اعلام مکانیسم ویژه مالی به ایران دارند می تواند برای کشورهای اروپایی تاثیرات منفی به همراه داشته باشد و از آن جمله بی اعتباری آنها نزد مردم و مسئولین ایران است.
«سید محمدعلی حسینی» سفیر اسبق ایران در ایتالیا، اقدامات اجرایی اروپا در قبال تحریم های آمریکا را مایوس کننده می‌داند و معتقد است: «طولانی شدن اجرای مکانیزم مالی اروپا موجب افزایش بی اعتمادی به آنها نزد مردم و مسئولین ایران می‌شود.»
امیدی به توان لازم اروپا برای تحقق SPV نیست
شاید اصلی ترین دلیل اینکه مکانیسم مالی اروپا «پس از گذشت شش ماه» هنوز راه بجایی نبرده و پیشرفت ملموس و قابل ذکری از آن مشاهده نمی شود این است که اروپایی‌ها «فاقد توان لازم» برای تهیه و از آن مهمتر اجرایی کردن سیستم مالی مستقل از دلار آمریکا هستند!
به اعتقاد بسیاری از ناظران سیاسی، مشکل و ضعف اروپایی‌ها محدود به عدم توانایی لازم آنها در اجرایی کردن مکانیسم مالی نمی‌شود! اروپایی ها در درون خود مشکلات متعددی دارند، آنها دیگر اروپای زمان ژنرال دُگل نیستند و شاید بتوان رهبر فعلی اروپا را مکرون فرانسوی دانست که او هم وزن چندانی در عرصه بین المللی ندارد! و با این اوصاف، متحد کردن کشورهایی که در موضوعات داخلی خود با اختلافات زیادی مواجه هستند کار دشواری به نظر می‌رسد.
«علی اکبر فرازی» سفیر اسبق ایران در رومانی در همین زمینه، با بیان اینکه یکی از مشکلات سازوکار مالی جدید اروپا برعهده گرفتن میزبانی آن از سوی کشوری است که بتواند پذیرای دفتر مرکزی آن برنامه و مکانیسم ویژه مالی باشد، گفت: یکی دیگر از مشکلات این است که آنها فکر می کنند در صورت تداوم و اصرار بر ایجاد مکانیسم ویژه مالی، ممکن است تحریم های آمریکا شامل حال آنها هم بشود و موقعیت اقتصادی شان به خطر بیفتد.
لزوم تغییر نگرش از اروپا
رهبر معظم انقلاب در دیدار خود با اعضای هیات دولت که در شهریور ماه سال جاری برگزار شد در خصوص آینده ارتباط ایران با اروپایی ها فرمودند: «به هرحال با مجموعه‌ی اروپا، کشورهای اروپایی، نه جامعه‌ی اروپا، با کشورهای اروپایی بایستی ادامه‌ی ارتباط باشد امّا قطع امید کنید از اینها، از اروپا قطع امید کنید. اروپا جایی نیست که ما بتوانیم برای مسائل گوناگون خودمان از جمله همین مسئله‌ی برجام و مسائل اقتصادی و مانند اینها به آنها امید ببندیم؛ نه، اینها کاری نخواهند کرد.»
«افکار عمومی ایران» پس از شش ماه بحث های مکرر و البته بیهوده پیرامون SPV خواهان مشخص شدن وضعیت نهایی این موضوع و روشن شدن وضعیت آینده اقتصادی کشور هستند. «فواد ایزدی» کارشناس مسائل بین الملل در خصوص لزوم تغییر دیدگاه ایران نسبت به اروپا معتقد است: «تا زمانی که اروپا احساس نکند که ایران گزینه دیگری غیر از برجام دارد، روند کنونی رفتار آنها از جمله تعلل، بدعهدی و کم کاری ادامه خواهد داشت.»
بنابراین زمان آن رسیده که دستگاه سیاست خارجی ایران، با قطع امید از اروپایی‌ها، مسیر و گزینه های دیگری را، که کشور برای آن مدت هاست برنامه ریزی کرده، در دستورکار قرار دهد و بیش از این آینده اقتصادی کشور را به اروپایی‌ها گره نزند و معطل ارائه برنامه مالی از سوی آنها نماند.
مقامات تهران از زمان خروج آمریکا از برجام و در پی اعلام مواضع سیاسی اروپایی ها مبنی بر حفظ برجام بدون آمریکا، بارها اعلام کردند که منتظر اروپایی ها نخواهند ماند و برنامه اقتصادی کشور را بدون در نظر گرفتن اروپا تنظیم کرده اند.
خرداد ماه سال جاری بود که «علی لاریجانی» رئیس مجلس شورای اسلامی در اظهاراتی گفت: «مسوولان جمهوری اسلامی منتظر وعده‌های بی‌زمان اروپا نمی‌مانند و زمان مذاکرات در حال اتمام است، از این رو اگر اروپا این توانمندی را در خود می‌بیند که توافق هسته‌ای را حفظ کند، باید تصمیم خود را صریح‌تر و سریع‌تر اعلام کند در غیر این‌صورت جمهوری اسلامی گام‌های بعدی را چه در زمینه هسته‌ای و چه مسائل دیگر بر خواهد داشت.»
همچنین «دریابان شمخانی» در دیدار اخیر خود با وزیر خارجه انگلیس، در این رابطه اظهارداشت: «جمهوری اسلامی ایران با توجه به انفعال طرف های دیگر برابر گفتار و رفتار ناشایست آمریکا بر اساس منافع ملی و مسئولیت های خود تصمیمات لازم را در مقابله با این اقدام و امکان بازگشت به شرایط پیش از توافق اتخاذ کرده است.»
توجه به ظرفیت کشورهای همسایه
یکی از دو اولویت اساسی وزارت امور خارجه که از سوی ظریف در ابتدای روی کارآمدن دولت دوازدهم مطرح شد، توسعه ارتباطات و تعاملات ایران با کشورهای منطقه بود. محمدجواد ظریف وزیر امور خارجه کشورمان با تاکید بر لزوم اهمیت این مساله در دیدار اخیر خود با رئیس‌جمهور عراق گفت: «منطقه ما اولویت ماست.»
به نظر می‌آید دستگاه سیاست خارجی کشورمان هم در وضعیت فعلی باید رویکرد خود را از توجه به اروپایی‌ها و انتظار برای به نتیجه رسیدن مکانیسم مالی وعده داده شده از سوی آنها، معطوف به دیگر نقاط جهان از جمله کشورهای منطقه غرب آسیا کند و اولویت محمدجواد ظریف، باید از «حرف» به «عمل» برسد.
ایران با ۱۵ کشور در منطقه غرب آسیا همسایه است، از جمله این کشورها عراق، سوریه، افغانستان، پاکستان، اذربایجان، ترکمنستان و ارمنستان هستند که هر یک ظرفیت‌های بالایی در ابعاد مختلف سیاسی و اقتصادی دارند.
«حسین ملائک» سفیر اسبق ایران در چین در این خصوص با انتقاد از عدم توجه کافی به کشورهای همسایه، گفت: «موضوع همسایگان و توسعه روابط با آنها از زمان روی کار آمدن دولت مصدق و شهید دکتر فاطمی در وزارت خارجه مطرح بوده اما هیچگاه حتی امروز هم مورد توجه جدی سیاستمداران قرار نداشته است.»
ارتباط و تعامل بیشتر با کشورهای همسایه مانع از تحقق خواست آمریکا در منزوی کردن ایران در عرصه بین المللی می شود و از طرفی نشان دهنده توانمندی ایران در تامین منافع اقتصادی خود بدون نیاز به اروپا و یا حداقل مستقل از تصمیمات سیاسی است.
«محمدرضا باقری» معاون اسبق وزیر امور خارجه با اشاره به اینکه ایران با ۱۵ کشور همسایه است و می‌تواند با استفاده از این ظرفیت بالا، مشکلات اقتصادی موجود را پشت سر بگذارد، تصریح کرد: «ما می‌توانیم با توسعه روابط خود با همسایگان، تحریم‌ها را دور بزنیم که البته وحدت رویه در داخل و همکاری بیشتر میان بخش خصوصی و دولتی با یکدیگر لازمه این کار است.»
هر چند با در نظر گرفتن اصول «دیپلماسی متوازن» که رهبر انقلاب هم بارها بر رعایت آن در سیاست خارجی تاکید کردند، باید گفت که سیاست خارجی مطلوب آن است که با کشورهای مختلف از نقاط گوناگون ارتباط داشته باشید، اما با شرایط فعلی و تعلل بیش از حد اروپایی‌ها در ارائه برنامه مالی ویژه(SPV)، گزینه مناسب پیش روی ایران می تواند ارتباط با کشورهای منطقه ای یا همسایگان، باشد.
تقویت ارتباط با روسیه و چین
از دیگر اعضای باقیمانده در برجام دو کشور روسیه و چین هستند که همکاری های اقتصادی و سیاسی آنها با ایران می تواند به عنوان برگ برنده ای برای آنها در برابر سیاست های یکجانبه آمریکا به حساب آید و البته منافعی هم برای ایران در این ارتباط قابل تصور است کما اینکه پیش و پس از برجام ایران از ارتباط با این دو کشور قدرتمند بهره مند شده است.
«شعیب بهمن» کارشناس مسائل بین الملل در گفتگو با خبرنگار مهر، در این خصوص گفت: «نفس وجود ارتباط با دو کشور روسیه و چین به معنای شکست سیاست تحریم و منزوی کردن ایران است و از طرف دیگر رابطه با این دو کشور نشان دهنده این است که روسیه و چین برخلاف خواسته آمریکا تحت تاثیر سیاست تحریم آمریکا علیه ایران قرار نگرفته اند و همچنان تمایل به همکاری با ایران دارند. بنابراین آمریکا نتوانست اجماع جهانی علیه ایران تشکیل دهد و حتی روسیه و چین هم از آمریکا تبعیتی نداشتند که نشان دیگری از شکست آمریکا در به انزوا کشاندن ایران در عرصه بین المللی دارد و از طرفی بیانگر تنها ماندن آمریکا در عرصه جهانی است.»
اینطور به نظر می آید که این دو قدرت سیاسی و اقتصادی در جنگ اقتصادی با آمریکا، آمادگی این را دارند که همکاری ها و روابط خود را با ایران گسترش دهند و این می‌تواند فرصت خوبی را در اختیار تجارت خارجی ایران قرار دهد تا بیش از گذشته تعاملات اقتصادی خود را با مسکو و پکن افزایش دهد.
خبرگزاری مهر