چراکه وابستگی اقتصاد ایران به درآمدهای نفتی بالاست و این موضوع می‌تواند پیامدهای سوئی به همراه داشته باشد. با این حال، از همان ابتدا راهکارهایی برای دورزدن تحریم‌ها به منظور کاهش تبعات آن بر اقتصاد ایران پیشنهاد شد که راه‌اندازی «بورس انرژی» یکی از این راهکارهای احتمالی بود. در همین راستا، اسحاق جهانگیری معاون اول رئیس‌جمهوری تیرماه در مراسم روز ملی صنعت و معدن به این موضوع اشاره کرد و خبر داد که نفت خام ایران در بورس داخلی عرضه خواهد شد و بخش خصوصی شفاف می‌تواند نفت بخرد و صادر کند. با این حال، این موضوع از همان ابتدا با نظرات مثبت و منفی همراه شد. حسین عبده‌تبریزی عضو شورای عالی بورس یکی از منتقدان این موضوع بود، چراکه به اعتقاد او بورس نفت ماهیت بین‌المللی دارد و اصولا در بورس‌های کالایی مردم عادی نمی‌توانند ورود کنند، بنابراین زمان مناسبی برای راه‌اندازی بورس نفت نیست. همچنین عده‌ای هشدار دادند که باید مراقب ظهور بابک زنجانی‌ها باشیم. با این حال، شاپور محمدی رئیس سازمان بورس شرایط عرضه نفت در بازار سرمایه را مناسب دانست و ابراز امیدواری کرد که این طرح هرچه زودتر به مرحله اجرا برسد. سرانجام، ششم آبان‌ماه نخستین عرضه نفت در بورس کلید خورد که طی این فرایند هشت محموله ۳۵هزار بشکه‌ای به قیمت هر بشکه ۷۴دلار و ۸۵سنت به فروش رسید. بدین ترتیب، بخش خصوصی به همگان ثابت کرد که در صورت فراهم‌بودن بستر لازم می‌تواند حضور مناسبی در بازار نفت داشته باشد. حال، کارشناسان می‌گویند تداوم موفقیت در این عرصه با الزامات و ضروریاتی همراه است که اگر مورد توجه مسئولان قرار گیرد درنهایت به خنثی‌سازی کامل تحریم‌های آمریکا منجر خواهد شد.
بیست‌وچهارم مهرماه بود که اطلاعیه عرضه نفت خام سبک شرکت ملی نفت ایران در رینگ بین‌الملل در سایت بورس انرژی ایران منتشر شد که براساس آن مقرر شد عرضه نفت خام ششم آبان‌ماه در بورس انجام شود. براساس این اطلاعیه، فروش به صورت ۲۰درصد ریالی و ۸۰درصد ارزی است که تسویه بخش ریالی (بر اساس نرخ تسعیر سنا) به‌صورت نقدی قبل از تحویل محموله و تسویه بخش ارزی به صورت اعتباری، با ارائه ضمانت‌نامه بانکی تعهد پرداخت ریالی معتبر از بانک‌های مورد قبول شرکت ملی نفت ایران، پس از تحویل محموله صورت می‌گیرد. بدین ترتیب نخستین عرضه در تاریخ مقرر انجام شد و طی این فرایند هشت محموله 35هزار بشکه‌ای به قیمت هر بشکه 74دلار و 85سنت به فروش رسید. دومین عرضه نفت خام نیز در بیستم آبان‌ماه انجام شد که در این عرضه 700هزار بشکه نفت با قیمت 64دلار و 97سنت به فروش رسید. با این حال، اطلاعیه سازمان بورس با نکات مثبت و منفی همراه بوده که محمد اسکندری کارشناس بازار سرمایه در سومین هم‌اندیشی «بایدها و نبایدهای موفقیت عرضه نفت در بورس» به آنها اشاره کرده است. اسکندری معتقد است: «یکی از نکات مثبت این است که اگر پول را به صورت ریالی واریز کردید و اگر طول کشید شرکت نفت به خریدار سودش را می‌دهد. این موضوع جالبی است و باید بگویم من تاکنون در عرضه بورسی تا این حد حسن نیت ندیده بودم.» اسکندری درباره ایراد دیگر اطلاعیه عرضه خاطرنشان کرد: «اینکه گفته شده هر بانک و ارزی که شرکت ملی تعیین کند باید مبنای کار قرار گیرد، شرط جالبی نیست. اینکه این موضوع دستمایه‌ای شود که اگر صلاح دیدیم خریدار را تحت فشار بگذاریم که او نکول کند و بعد از آن جریمه بگیریم، می‌تواند ایجاد دردسر کند.» همچنین آبان‌ماه سال جاری، رئیس سازمان بورس اوراق بهادار اعلام کرد که اطلاعات خریداران نفت ایران محرمانه باقی می‌ماند که در همین زمینه نیز اسکندی بیان داشت: «یکی از اصول بازارهای مالی، گمنامی است که اگر ما بخواهیم این اسامی را منتشر کنیم، عملا انگیزه را از خیلی‌ها می‌گیریم.» پنجم دی‌ماه نیز بیژن نامدار زنگنه وزیر نفت کشورمان از مجوز سران قوا برای عرضه سه میلیون بشکه در بورس خبر داد و اینکه خرید 100درصد ریالی فراهم شده است. در همین راستا، صادق مردانی کارشناس حوزه انرژی که یکی دیگر از سخنرانان هم‌اندیشی بایدها و نبایدهای موفقیت عرضه نفت در بورس بود، با اعلام این مطلب که اطمینان از حصول درآمدهای نفتی با اجرای تسویه ریالی نفت در بورس حاصل می‌شود، بیان داشت که «کشورهای بزرگ دنیا مثل آمریکا، چین و ژاپن از ارزهای ملی خود در تبادلات نفتی یا فراورده‌های نفتی استفاده می‌کنند. اینکه ما می‌خواهیم از ریال استفاده کنیم، موضوع عجیبی نیست. یکی از مزایای استفاده از ریال، کاهش هزینه‌های بانکی است. درواقع تقریبا یک‌پنجم در هزینه‌ها صرفه‌جویی می‌شود.»
تداوم موفقیت
کارشناسان می‌گویند راه‌اندازی بورس انرژی هرچند گام مثبت و ارزنده‌ای است اما تداوم موفقیت این راهکار با الزاماتی همراه است که در صورت اجرای آنها می‌توان به خنثی‌سازی کامل تحریم‌های آمریکا دست پیدا کرد. از جمله این الزامات این است که انحصارها شکسته شود و شرکت‌های خارجی برای خرید نفت از ایران مورد تشویق قرار گیرند که در این زمینه باید یک همگرایی میان دیپلماسی اقتصادی وزارت خارجه، بورس، وزارت اقتصاد و وزارت نفت ایجاد شود. اینکه از چه راهی می‌توان شرکت‌های داخلی را در بورس ترغیب کرد نیز الزاماتی دارد که باید مورد توجه قرار گیرند. در این راستا کارشناسان سه راه را پیشنهاد می‌کنند:
اول-برای این مساله باید نحوه تنظیم قوانین و مقررات در بحث‌های مالی ترجیحی باشد؛ یعنی اگر شرکتی وارد بورس شد، از آن منفعتی ببرد.
دوم-همانطور که به شرکت‌های خارجی ضمانت‌نامه بانک مرکزی داده می‌شود، این ضمانت‌نامه به شرکت‌های ایرانی هم ارائه شود.
سوم-بخش خصوصی باید این عزم را در درون خودش داشته باشد و این عزم به روحیه شرکت‌های داخلی برمی‌گردد. صاحب‌نظران این حوزه بر این باورند که اگر قرار بر این است که بورس انرژی تاثیرگذار باشد، باید زیرساخت‌هایش آماده شود و شرکت ملی نفت تمام اراده‌اش را برای عرضه و فروش نفت در این سازوکار بگذارد. همچنین باتوجه به اینکه راه‌اندازی بورس برای تحقق شفافیت، اعتماد به بخش خصوصی، تنوع در ابزارهای معامله نفت و کشف قیمت مناسب اجرا می‌شود، کارشناسان بر استمرار این طرح پافشاری می‌کنند. محمدرضا سبزعلی‌پور رئیس مرکز تجارت جهانی ایران نیز طی سخنانی در هم‌اندیشی مذکور، در این زمینه عنوان کرد: «در حال حاضر خارجی‌ها ترجیح می‌دهند از پشت پرده با طرف‌های ایرانی وارد معامله شوند و اسمی در پرداخت‌ها از آنها نباشد. کشور ما از دیرباز به این مجموعه نیاز داشته و اگر امروز ما وارد این مرحله شده‌ایم، یک اجباری ما را به این سمت کشانده است. خیلی از خریداران نفت دنیا با ایران در تماس هستند و مبنا تجارت نفت است که در نتیجه باید باشگاهی ایجاد می‌شد که محل اجتماع خریداران نفتی باشد.» او در ادامه افزود: «مسئولان امر باید نسبت به رفع مشکلات و ایجاد زیرساخت‌های اساسی اقدام کنند و نیم‌نگاهی هم به بورس‌های نفت دنیا داشته باشند و الگوبرداری کنند.» صادق کریمی کارشناس حوزه نفت و گاز هم با بیان این مطلب که عرضه نفت در بورس یک تکلیف قانونی است، بنابراین باید استمرار داشته باشد، گفت: «مساله تداوم و تضمین عرضه نفت در بورس مطرح است. اگر قرار باشد بخش خصوصی فعالیت کند، باید مطمئن شود که همیشه این عرضه برقرار است. باید روابط ایجاد کند، مشتری دائم پیدا کند و سیستم بانکی خودش را ایجاد کند. اینها نیاز به سرمایه‌گذاری و صرف وقت دارد. و این زمانی به‌صرفه است که بخش خصوصی مطمئن باشد اینجا نفت هست. مثل اینکه کسی پالایشگاهی را تاسیس کند اما مطمئن نباشد که خوراک دارد یا خیر. بنابراین وزارت نفت باید اعلام کند که این امر مستمر است.» او ادامه داد: «الان عرضه نفت در بورس یک تکلیف قانونی است. اما باید یک تکلیف قانونی مشخص درباره عرضه نفت با حجم مشخص، دوره زمانی ثابت و با سازوکارهای کنونی وجود داشته باشد.»
راهکار پایدارسازی
کارشناسان راهکارها و پیشنهادهایی برای پایدارکردن عرضه نفت در بورس مطرح می‌کنند. در همین زمینه، اسکندری، کارشناس بازار سرمایه با تاکید بر لزوم حرکت به سوی اوراق بهادارسازی بورس نفت تصریح کرد: «بورس‌های دنیا به صورت بورس spot نیست، بلکه بورس futures است. ما معمولا معاملات را به صورت forward هم انجام نمی‌دهیم. با اوراق بهادارسازی، قابلیت معاملات مجدد به‌گونه‌ای که عموم مردم بتوانند وارد سرمایه‌گذاری و خرید نفت برای بلندمدت شوند، به وجود می‌آید. به نظر من، عرضه نفت به پالایشگاه‌ها را در بورس با اوراق بهادارسازی انجام دهیم.» کریمی کارشناس حوزه نفت و گاز نیز در مورد ایجاد بخش مجزایی در شرکت ملی نفت برای پیگیری بحث عرضه نفت در بورس، گفته است: «اینکه یک بخش مجزا در شرکت ملی نفت ایجاد شود که مشخصا روی این مساله متمرکز باشد، حرف درستی است.» او در ادامه اظهار داشت که «ما به کسی که از صبح تا شب به این موضوع فکر کند و دغدغه‌اش رفع این مساله باشد، نیاز داریم.»
آرمان