یکی از سوالات و ابهاماتی که سال‌هاست در افکار عمومی مطرح می‌شود، نرخ تورم اعلامی و نرخ تورم احساس شده مردم و میزان تغییر قدرت خرید در این تحولات است.
سبد کالایی بانک مرکزی و مرکز آمار مجموعه متنوعی از کالاها و خدمات را شامل می‌شود. بانک مرکزی 1300 قلم کالا و خدمات را در قالب 12 گروه کالایی قرار می‌دهد و این 12 گروه شامل «خوراکی‌ها و آشامیدنی‌ها»، «دخانیات»، «پوشاک و کفش»، «مسکن، آب، برق، گاز و سایر سوخت‌ها»، «اثاث، لوازم و خدمات مورد استفاده در خانه»، «بهداشت و درمان»، «حمل و نقل»، « ارتباطات»، «تفریح و امور فرهنگی»، «تحصیل»، «رستوران و هتل» و «کالاها و خدمات متفرقه» است. این سبد کالایی تقریبا همان سبد کالایی مرکز آمار ایران است اما وزن و تاثیر هر یک از این اقلام در تورم تفاوت دارد.
نحوه محاسبات تورم در ایران براساس استانداردهای بین‌المللی انجام می‌شود. درواقع با همان روشی که سایر کشورهای جهان تورم خود را محاسبه می‌کنند، بانک مرکزی و مرکز آمار هم به بررسی و محاسبه تورم می‌پردازند.
پس از جمع‌آوری قیمت کالاها و خدمات توسط ماموران آمارگیر، آمار و ارقام در قالب فرمول شاخص قیمت لاسپیرز قرار گرفته و نرخ تورم محاسبه می‌شود. البته برای محاسبه شاخص، قیمت کالاها و خدمات مصرفی خانوارها در هر زمان نسبت به سال پایه سنجیده می‌شود، به این صورت که مقدار مصرف تعیین شده برای هر یک از کالاها و خدمات در سال پایه در قیمت جدید ضرب و هزینه جدید در زمان مورد نظر به دست می آید. با جمع هزینه‌های جدید اقلام سبد خانوار، مجموع هزینه‌های خانوار شهری براساس قیمت‌های جدید محاسبه و سپس این هزینه بر هزینه خانوار در سال پایه تقسیم شده و عدد حاصل در ۱۰۰ ضرب می‌شود. بدین ترتیب شاخص تورم در زمان مورد نظر به دست می‌آید.
جدول زیر، جدول مرکز آمار ایران از تورم بهمن ماه است.
| گروه |
ضریب اهمیت |
درصد تغییر نسبت به بهمن ماه 97 |
12 ماه منتهی به بهمن 97 نسبت به 12 ماه منتهی به بهمن 96 |
| شاخص کل |
100 |
42.3 |
23.5 |
| 1- خوراکی‌ها و آشامیدنی‌ها |
26.64 |
62.8 |
31.2 |
| خوراکی‌ها |
25.55 |
62.9 |
31 |
| غلات و نان |
6.67 |
28.1 |
18.5 |
| گوشت قرمز و سفید و فرآورده‌های آنها |
5.91 |
92.4 |
39.4 |
| گوشت قرمز و گوشت ماکیان |
5.14 |
92.7 |
39.3 |
| ماهی و صدف‌داران |
0.77 |
90.2 |
40.4 |
| شیر، پنیر و تخم مرغ |
2.8 |
47.5 |
31.6 |
| روغن‌ها و چربی‌ها |
1.29 |
48.8 |
27.7 |
| میوه‌ها و خشکبار |
5.51 |
81.5 |
44.7 |
| سبزیجات (سبزی‌ها و حبوبات) |
3.02 |
72.9 |
25.1 |
| شکر، مربا، عسل، شکلات و شیرینی (قند و شکر و شیرینی‌ها) |
1.44 |
39.1 |
20.3 |
| محصولات خوراکی طبقه‌بندی نشده |
0.98 |
108.1 |
51.3 |
| چای، قهوه، کاکائو، نوشابه و آب‌میوه (نوشابه‌های غیرالکلی) |
1.10
|
60.6 |
35.9 |
| 2- دخانیات |
0.59 |
136.3 |
93.3 |
| 3- پوشاک و کفش |
4.78 |
50.2 |
25.5 |
| 4- مسکن، آب، برق و گاز و سایر سوخت‌ها |
35.50 |
23.1 |
15.5 |
| مسکن |
31.1 |
23.7 |
17.3 |
| اجاره |
30.72 |
23.6 |
17.4 |
| خدمات نگهداری و تعمیر واحد مسکونی (خدمت) |
0.41 |
29.3 |
16.9 |
| آب، برق، گاز و سایر سوخت‌ها |
4.37 |
19.2 |
2.6 |
| 5- مبلمان و لوازم خانگی و نگهداری معمول آنها |
3.93 |
74 |
37 |
| 6- بهداشت و درمان |
7.14 |
24.3 |
15.6 |
| 7- حمل و نقل |
9.41 |
42.5 |
23 |
| 8- ارتباطات |
2.87 |
36.1 |
20.4 |
| 9- تفریح و امور فرهنگی |
1.65 |
67.8 |
38 |
| 10- آموزش |
2.03 |
21.6 |
16.8 |
| 11- رستوران و هتل |
1.44 |
36.1 |
18.7 |
| 12- کالاها و خدمات متفرقه |
4.18 |
51.9 |
31.1 |
توضیح درباره چند ابهام آماری
این ضرایب، وزن تاثیر تغییرات قیمت اقلام مختلف را نشان می‌دهد. به عنوان مثال اگر قیمت گروه خوراکی‌ها و آشامیدنی‌ها از بهمن ماه 96 تا بهمن 97 به میزان 100 درصد افزایش یابد، 25.6 درصد به سطح تورم اضافه می‌شود. یا فرض کنیم قیمت همه گروه‌های کالایی هیچ رشدی نداشته باشد و بهای گروه «مسکن، آب، برق و گاز و سایر سوخت‌ها» 100 درصد رشد داشته باشد، تورم نقطه به نقطه به سطح 37.05 درصد می‌رسد.
درواقع برای محاسبه تورم قیمت همه کالاها و خدمات به طور یکسان بررسی نمی‌شود. به عنوان مثال اگر قیمت گوشت 100 درصد افزایش یافت، متولی آمار تورم نرخ تورم را 100 درصد اعلام نمی‌کند، بلکه تورم این کالا براساس وزن و سهم آن در سبد کالای خانوار مبنای تورم آن است. به همین دلیل با وجود تورم 92.4 درصدی قیمت گوشت قرمز و گوشت سفید، سهم این تورم در عدد نهایی تورم نقطه به نقطه 5.4 درصد است. یعنی از تورم 42.3 درصدی تورم نقطه به نقطه، 5.4 درصد آن ناشی از تورم گوشت قرمز است.
یکی از نکاتی که مخاطب باید در ملاحظه تورم به آن توجه کند، تفاوت تورم نقطه به نقطه با تورم سالانه یا تورم میانگین در بازه‌های زمانی مورد بررسی است. در تورم نقطه به نقطه فقط تغییرات قیمت در 12 ماه بررسی می‌شود اما برای تورم میانگین تغییرات قیمت در 12 ماهه اخیر نسبت به 12 ماهه قبل از آن مورد ارزیابی قرار می‌گیرد. به همین دلیل تورم نقطه به نقطه زودتر و سریع‌تر از تورم میانگین تغییرات شاخص قیمت‌ها را منعکس می‌کند.
یکی از مولفه‌‌های دیگری که باید مورد توجه قرار بگیرد، تفاوت تغییر بهای خرید و اجاره بهای مسکن در نقاط مختلف کشور است. طبق آمار بانک مرکزی قیمت مسکن در شهر تهران در یک سال منتهی به بهمن ماه 98 بیش از 85 درصد بوده است اما در جدولی که مرکز آمار ایران از تورم منتشر کرده، تورم نقطه به نقطه مسکن 23.7 درصد درج شده است و این عدد ممکن است ابهام‌‌زا باشد.
اما علت درج چنین عددی، این است که آمار تورم بخش بهای مسکن اساسا به صورت کشوری محاسبه می‌شود و علاوه بر شهر و استان تهران، قیمت سایر شهرها و مناطق کشور هم در نظر گرفته خواهد شد و با توجه به اینکه معمولا رشد قیمت مسکن در شهر تهران و کلان‌شهرها بسیار بالاتر از دیگر شهرهاست، این تفاوت به‌وجود بیاید.
همچنین نرخ تورم اساسا بازه زمانی یک سال را در نظر می‌گیرد و بعد از یک سال از محاسبات تورم نقطه به نقطه خارج می‌شود ولی در اذهان مردم تغییرات قیمت خط‌کشی شده و براساس بازه‌های زمانی یکساله نیست. به عنوان مثال ممکن است قیمت مسکن یا هر کالای دیگری از بازه زمانی شهریور 96 تا بهمن 97 در شهر تهران بیش از 120 درصد و در کل کشور 40 درصد افزایش یافته باشد اما در دوره بهمن ماه 96 تا بهمن 97 این رشد در شهر تهران 85 درصد و در کل کشور 23.7 درصد است. این فرایند برای سایر کالاها هم رخ می‌دهد.
در صورتی که این چارچوب‌ها و ساختار محاسبه نرخ تورم مدنظر قرار گیرد. ممکن است مخاطبان نقدهایی به وزن‌های در نظر گرفته شده برای گروه‌های خوراکی‌ها و آشامیدنی‌ها داشته باشند که در جای خود قابل تامل و بحث است، اما نهادهای آماری مانند بانک مرکزی و مرکز آمار، سبد کالایی را براساس بودجه (هزینه) خانوار بابت خرید اقلام مختلف تهیه و وزن آنها را متناسب با آن محاسبه می‌کنند. درواقع ممکن است در یک خانوار سهم گروه خوراکی‌ها و آشامیدنی‌ها از هزینه کل 50 درصد باشد و در خانوار دیگری سهم آن 20 درصد. بانک مرکزی و مرکز آمار برای آمارگیری متوسط را در نظر می‌گیرید و بودجه خانوار براساس آن استخراج می‌شود.
فارس