غیبت پتروشیمی ایران در قاره سبز

البته تحریمهای جدید وزارت خزانهداری آمریکا تا حدی بر نگرانی فعالان حوزههای مختلف به خصوص فعالان صنعت نفت افزوده است، چراکه بخشی از این تحریمها بر صادرات میعانات گازی اثرگذار است و این محصولات نقطه قوت صادرات نفت و فرآوردههای نفتی طی یک سال اخیر بودهاند. در گذشته یکی از بندهای تحریمی کشورمان، ممنوعیت فروش محصولات پتروشیمی بوده که در سالهای اخیر به بروز چالشهایی در این بخش منجر شده است. در این بین نگاهی به آمارهای صادرات محصولات پتروشیمی حکایت از بهبود میزان صادرات در 4 ماهه ابتدایی سال 93 و افزایش صادرات این محصولات در یک سال گذشته دارد. آمارهای گمرک نشان میدهد از 5 قلم کالای اصلی صادراتی کشور، 4 قلم آن از بخش پتروشیمی بوده که این اقلام عبارتند از: پروپان مایع، متانول، بوتان مایع شده و قیر پالایشی؛ 65 درصد این محصولات نیز به 5 کشور صادر شده که کشورهای چین، عراق، امارات، افغانستان و هند از واردکنندگان اصلی این محصولات بودهاند. پلیاتیلن گرید فیلم و استایرن نیز از دیگر محصولات اصلی صادر شده از بخش پتروشیمی محسوب میشوند که در بین 10 محصول با بیشترین میزان صادرات جای گرفتهاند. در عین حال با آنکه از نظر وزنی سهم صادرات محصولات پتروشیمی در این مدت از کل صادرات غیرنفتی 15 درصد بوده، اما از نظر ارزشی، این سهم کمی بیش از 35 درصد بوده است. این آمار نشان دهنده وزن بالای این محصولات در صادرات غیرنفتی است که جایگاه این صنعت را گوشزد میکند.
در این میان محدودیت مقاصد صادراتی محصولات پتروشیمی به خصوص تمرکز صادرات بر کشورهای معدودی از منطقه و همسایگان نشان از ضعف مفرط بازاریابی این محصولات دارد. این ضعف میتواند از دو ناحیه مورد ارزیابی قرار گیرد؛ نخست تحریمها و مشکلات عبور محصولات از مرزهای نزدیک به کشورهایی نظیر کشورهای اروپایی و دوم، ضعف رقابتی محصولات تولیدی برای حضور در بازارهای اروپایی. کارشناسان معتقدند سالها تولید محصولات پتروشیمی با خوراک ارزان قیمت میتوانست مهمترین زمینههای رقابتی را برای شرکتهای ایرانی فراهم کند، کما اینکه بررسیها نشان میدهند ایران قادر است در برخی محصولات مانند متانول زمینههای رقابتی شدیدی را با تولیدات مشابه آمریکایی داشته باشد و با قیمت پایینتر بازارهای مناسبی را از آن خود کند. شرایط کنونی بازاریابی محصولات پتروشیمی اما حکایت از آن دارد که این دو عامل به طور همزمان از سال 91 تاکنون این بازار را در اختیار خود گرفته و این امر حتی با کاهش تحریمها ادامه دارد که دلیل آن نیز عدم رفع برخی مشکلات اصلی است. 
در این رابطه ایران با اتخاذ استراتژی صادرات به کشورهای آسیایی به جای اروپا در سالهای اخیر شکل بازاریابی را تغییر داده، اما دولت یازدهم در تلاش است رویکرد صادرات به اروپا را بار دیگر در پیش بگیرد. آمارها نشان میدهند ایران تا پیش از اعمال تحریمهای بینالمللی به طور متوسط سالانه ۲ تا 5/2 میلیارد دلار انواع محصولات پتروشیمی را به کشورهای مختلف اتحادیه اروپا صادر میکرد که با افزایش تحریمها و توقف صادرات پتروشیمی ایران به کشورهای عضو اتحادیه اروپا، هماکنون محصولات پتروشیمی به کشورهای نزدیکتر از جمله همسایگان و کشورهای آسیایی صادر میشود. 
به گزارش «دنیای اقتصاد»، اما سیاستهای کاهش صادرات محصولات پتروشیمی که دولت قبل اتخاذ کرده بود، بخشی دیگر از دلایلی است که به افت صادرات این محصولات در سالهای اخیر دامن زده است که البته ذکر دلایل این سیاستها موضوع مورد بحث در این نوشتار نیست. با این حال براساس آمارهای گمرک جمهوری اسلامی ایران میزان صادرات محصولات پتروشیمی در کشور تا سال 1390 با روند نسبتا افزایشی روبهرو بوده و در این سال به اوج خود رسیده است، به طوریکه در این سال در مجموع بیش از 15 میلیارد دلار محصول پتروشیمی از کشور صادر شده که در نوع خود موفقیت چشمگیری به حساب میآید. با این حال این روند تداوم نداشت و این صنعت از سال 1391 به بعد در زمینه صادرات با افت شدیدی مواجه شد، به گونهای که میزان صادرات انواع محصولات پتروشیمی در سال 1391 به حدود 10 میلیارد دلار کاهش یافت که در مقایسه با سال 1390 افت بیش از 33 درصدی را نشان میدهد. از طرفی بنا بر آمارهای جهانی ۲۴ درصد ظرفیت پتروشیمی موجود در منطقه خاورمیانه و ۲/۴ درصد ظرفیت جهانی پتروشیمی متعلق به ایران است. 
در این بین تشدید رقابت بین کشورهای تولیدکننده و صادرکننده محصولاتپتروشیمی در سالهای اخیر باعث شده است روند بازاریابی این محصولات با مشکلات جدیتری روبهرو شود، این در حالی است که با توجه به تحریمهای غرب علیه بخش پتروشیمی کشور و عدم حضور جدی این بخش در تعاملات صنعتی با دنیا رفع این چالشها بعد از روی کار آمدن دولت جدید به سیاستهای قویتر نیاز دارد. به عقیده کارشناسان برخی تصمیمات دولت نیز به خصوص در بحث خوراک پتروشیمیها به بروز معضلاتی در بحث رقابت منتهی و باعث شده از منظر توان فروش و بازاریابی ابهامات شرکتهای ایرانی در مقایسه با تولیدکنندگان منطقهای نسبت به قبل افزایش یابد. این درحالی است که محصولاتی همچون متانول، اوره، پلیاتیلن و آروماتیکها از مهمترین محصولاتی محسوب میشوند که خوراک مورد نیاز برخی از آنها گاز بوده و اهمیت قیمت گاز و دسترسی به آن را نشان میدهد. 
در کشورهای عربی نشانههای مهمی از رونق بخش پتروشیمی دیده میشود. بهعنوان مثال پارک شیمیایی الجبیل از مزیت بالایی در زمینه دسترسی به منابع عظیم نفت و گاز عربستان سعودی برخوردار است. به منظور بهرهوری بهتر از این ذخایر، کمیسیون سلطنتی توسعه الجبیل و ینبوع (شهرک پتروشیمی مجاور الجبیل که در ارتباط تنگاتنگ با این پارک شیمیایی است) اقداماتی در زمینه نگهداری و استخراج این منابع در دو فاز اتخاذ کرد. در فاز اول، شبکه گستردهای برای جمعآوری و انجام فرآیند روی گاز طبیعی در مجتمع صنعتی الجبیل تاسیس شد؛ در فاز دوم، خط لوله دوگانهای از شرق به غرب کشور برای انتقال نفت و گاز از الجبیل به ینبوع و تسهیل صادرات این منابع از طریق ساحل دریای سرخ احداث شد که هدف از احداث این خط تامین خوراک واحدهای تولیدی در شهر صنعتی ینبوع و فراهم کردن زمینه صادرات محصولات مربوطه از مسیر دریای سرخ بوده است.
در این میان پس از رفع تحریمهای غرب علیه ایران درهای صادرات محصولات پتروشیمی به کشورهای اروپایی باز شده و از طرفی میزان صادرات محصولات به کشورهای چین، هند و کره جنوبی نیز افزایش یافته است. البته برخی مشکلات در زمینه صادرات این محصولات به کشورهایی همچون ترکیه نیز وجود دارد با این حال افزایش صادرات به سایر کشورها قادر به حفظ سهم صادرات محصولات مذکور است. فعالان این صنعت میگویند مشکلاتی از قبیل تامین کشتی مورد نیاز برای انتقال کالا، بیمه کشتیها، بازپرداخت وجه صادرات و مواردی از این قبیل پیش از این دغدغه اصلی صادرات محصولات پتروشیمی محسوب میشد با این حال با برطرف شدن بخشی از تحریمها مشکلات مربوط به حمل و نقل کشتیها و بیمه برطرف شده ولی همچنان امکان انتقال پول برای طرف خریدار وجود ندارد و به گفته یکی از مسوولان پتروشیمی این مساله همچنان مانع اصلی برای افزایش مراودات با سایر کشورها محسوب میشود. 
از طرفی در سالهای اخیر با عدم انسجام تولیدکنندگان بخش خصوصی و رقابت منفی بین آنها بخش قابل توجهی از بازارهای این صنعت از دست رفته و باعث شده قیمتهای صادراتی دچار نوسانات کاذبی شود که نتیجه این امر پراکندگی قیمتی برای این محصولات در بازارهای جهانی است. این در حالی است که با توجه به حجم بالای صادرات محصولات پتروشیمی و نقش عمده تولید ایران در بازارهای جهانی این امکان که قیمتهای کشور ما بتواند مرجع قیمتهای منطقهای باشد بهعنوان یک فرصت از دست رفته است، در حالی که به گواه کارشناسان این صنعت، شناخت مناسبی نیز از خریداران وجود ندارد و این امر صادرات را دچار روندهای ناپایدار و موقتی خواهد کرد. 
در حال حاضر بخش قابل توجهی از محصولات پتروشیمی به آسیا صادر میشود، با این حال کشورهایی از آمریکای شمالی، اروپا و آفریقا نیز خواهان این محصولات هستند که این امر از ظرفیتهای این بازارها برای خرید محصولات ایرانی خبر میدهد. با این حال مزیتهای اقتصادی ناشی از صادرات این محصولات به بازارهای آسیایی در کنار مزایای متعددی که صدور محصول به اروپا دارد همگی از موضوعاتی است که ضرورت بازتعریف روشهای بازاریابی، قیمتگذاری و شناسایی معاملهگران و خریداران را گوشزد میکند. البته این امر برای کشورهای اروپایی نیز منافع فراوانی به همراه دارد به طوریکه کارشناسان معتقدند کشورهایی از جمله ایتالیا، فرانسه و آلمان بیشترین منفعت را از لغو تحریمهای کشورمان خواهند برد، چراکه علاوه بر خرید محصولات پتروشیمی ایران، قادر به صادرات فناوری و کاتالیست مورد نیاز صنعت به ایران هستند. بهعنوان نمونه کاتالیست و خرید آن توسط ایران که از کشورهای اروپایی صورت میگرفت در نتیجه تحریمها متوقف شد، البته در این میان کشورمان موفقیتهای جالب توجهی را در صنعت تولید کاتالیست کسب کرده است، با این حال تولیدکنندگان کاتالیست به دلیل قیمت بالای این محصول نیازمند حمایت کشورهای دارای صنعت پتروشیمی هستند.