مقایسه تطبیقی وضعیت پتروشیمی در ایران و پنج کشور خاورمیانه

بر اساس اهداف کلان سند چشم انداز، سهم ایران از کل ارزش تولید محصولهای پتروشیمی در خاورمیانه باید تا سال 1404 به 34 درصد و در جهان به 6.3 درصد برسد. ایران باید طی 10 سال آینده به نخستین تولید کننده ی مواد و کالاهای پتروشیمی در منطقه تبدیل شود و ظرفیت تولید در صنعت پتروشیمی را به 126 میلیون تن در سال برساند. این در حالی است که توسعهی صنعت پتروشیمی همچون دیگر حوزه های اقتصادی آنچنان که در سند چشم انداز ترسیم شده پیش نرفته و ظرفیت اسمی مجتمعهای پتروشیمی هم اکنون حدود 60 میلیون تن است که 30 درصد از این ظرفیت نیز خالی است. 

پتروشیمی در ایران

مهمترین ویژگیهای صنعت پتروشیمی، کسب ارزش افزوده از نفت و گاز و همچنین امکان ایجاد اشتغال به ویژه در صنایع تکمیلی است. در این راستا، ایران در صنعت پتروشیمی از مزایای رقابتی قابل توجهی برخوردار است. دسترسی به منابع غنی گاز و میعانات نفتی با قیمت رقابتی مناسب، دارا بودن ساحلهای مناسب برای ساخت بندرهای صادراتی، قرار گرفتن منابع گازی خوراک پتروشیمی در کرانهی خلیج فارس، موقعیت جغرافیایی مناسب به لحاظ نزدیکی به بازارهای آسیا از جمله چین و هند و همچنین اروپا، فراوانی جمعیت کشور به لحاظ ظرفیتهای تقاضای داخل با توجه به سرانه ی اندک مصرف مواد پلیمری نسبت به استانداردهای بینالمللی، رژیم مالیاتی مناسب و سازگار جهت صادرات و همچنین نیروی انسانی تحصیل کرده، جوان و ارزان برای کار در طرحهای جدید از جمله مزیت های رقابتی صنعت پتروشیمی در ایران است.در کنار این مزیت ها، ایران در حوزه ی صنعت پتروشیمی با چند مساله نیز رو به رو است که از آن جمله می توان به تحریم های اقتصادی سال های اخیر، خصوصی سازی های نامناسب، بی ثباتی در برنامه ریزی ها و همچنین سیاستگذاری های ناپایدار در قیمت گذاری خوراک و محصولات پتروشیمی اشاره کرد.

شرایط عمومی صنعت پتروشیمی در خاورمیانه

خاورمیانه با داشتن منابع بزرگ نفتی و ذخایر عظیم گازی به ویژه در منطقه ی خلیج فارس کانون انرژی جهان توصیف می شود. این نکته که 25 درصد از کل نفت وارداتی آمریکا، 26 درصد از نفت وارداتی اروپا و 67 درصد از نفت وارداتی آسیا از طریق این منطقه تامین می شود، میزان اهمیت این ذخایر را نشان می دهد. دسترسی به بزرگترین منابع هیدروکربنی جهان و تضمین خوراک گاز فراوان برای صنایع پتروشیمی این منطقه در مقایسه با واحدهای متکی به خوراک نفتا (طبقه یی از سوخت های مایع هیدروکربنی) در دیگر مناطق، تنها بخشی از مزایای منطقه یی است که ایران در مرکز آن قرار دارد. این در حالی است که در کشورهای حاشیه ی خلیج فارس، کمبود دسترسی به منابع جدید گازی باعث شده که تولید کنندگان به استفاده از خوراک نفتا روی بیاورند که از گاز اتان گرانتر است. از این رو تولید کنندگان خاورمیانه با هدف ایجاد اشتغال برای جمعیت جوان خود اقدام به احداث صنایع پایین دستی پتروشیمی کرده اند.

پتروشیمی عربستان و حرکت به سمت توسعهی فناوری

یکی از مهمترین نکتههایی که برای دستیابی به اهداف سند چشم انداز باید در نظر گرفت، بررسی وضعیت صنایع پتروشیمی کشورهای رقیب در منطقه به ویژه عربستان و برنامه های آتی این کشور است که می تواند ملاک مناسبی برای امکان تحقق اهداف سند چشم انداز باشد. نزدیک به 2 دهه است که عربستان سعودی برنامههایی بلند پروازانه را در صنعت پتروشیمی آغاز کرده است و در نتیجهی این برنامهها امروز عربستان به یکی از کشورهای بزرگ تولید کننده ی مواد پتروشیمی در جهان تبدیل شده است. صنعت پتروشیمی در عربستان با همکاری شرکت های آمریکایی، اروپایی و ژاپنی شکل گرفته است. فناوری و تجربه ی صنعتی شرکتهای خارجی که با منابع هیدروکربنی سعودی ها آمیخته شده، توانسته است صنعت گستردهای را شکل دهد به گونه یی که این همکاری یک شبکه ی صنعتی منظم و رو به توسعه را در عربستان ایجاد کرده است.

این صنعت هر چند بر توان فناوری خارجی بنا شده و ظرفیتهای داخلی سعودی ها فقط در حوزه ی بهره برداری به کار گرفته شده است اما به تازگی توجه به فناوری و افزایش توان فنی نیز در برنامهی توسعه ی صنعت پتروشیمی عربستان جایگاهی ویژه پیدا کرده است به گونهای که این کشور برای توسعه ی توان فناوری خود اقدام به تاسیس مرکز تحقیق و تکنولوژی کرده است.

اقدام سعودی ها در تاسیس مجتمع «صدرا» در منطقه ی «الجبیل» با سرمایه ی 20 میلیارد دلاری، از مهمترین طرحهای پایین دستی خاورمیانه است. در این مجتمع 25 واحد تولیدی زمینه ی تامین مواد اولیه مورد نیاز در بخش های مهم صنعتی نظیر صنایع اتومبیل سازی، الکترونیک، نساجی، داروسازی، ساختمان و کشاورزی را فراهم ساخته و منجر به ایجاد فرصتهای شغلی در این کشور شده است. صنایع پتروشیمی عربستان دارای نقطههای قوت، ضعف، فرصتها و تهدیدهایی است که بهره مندی از منابع خوراک مناسب و ارزان، سرمایه گذاری دولت در صنعت پتروشیمی، تشویق شرکتهای خارجی به مشارکت در طرح های جدید و بهره مندی از موقعیت جغرافیایی مناسب جهت دسترسی به بازارهای صادراتی آسیا و اروپا از نقطههای قوت پتروشیمی عربستان به حساب میآید.

سرمایه گذاری 70 میلیارد دلاری در صنایع پتروشیمی تا سال 2011، افزایش ظرفیت تولید اتیلن تا 16.52میلیون تن و پلی اتیلن به بیش از 9.8 میلیون تن تا سال 2015، ظهور جنوب شرق آسیا به عنوان مقصد اصلی برای صدور محصولهای تولیدی، تقویت پیوندهای تجاری با چین، توسعه چشمگیر واحدهای تولید محصول های متنوع پتروشیمی و همچنین حمایت دولت در حرکت رو به جلو در زنجیره ی ارزش محصول های پتروشیمی در قالب مشوق هایی چون معافیتهای گمرکی، از دیگر فرصت هایی است که پتروشیمی عربستان از آن بهره مند است.

در برابر، دخالت دولت در صنایع پتروشیمی، تهدید گروههای ستیزه جو برای مجتمعهای پتروشیمی، افزایش هزینهها و تاخیر در اجرای طرحها به دلیل هزینه های ایجاد شرایط امنیتی و حمله به یمن از چالش های صنعت پتروشیمی در عربستان به شمار می آید. پتروشیمی عربستان افزون بر ضعفهای یاد شده، با تهدیدهایی از جمله رکود اقتصادی چین و تاثیر منفی بر صادرات عربستان، بدترشدن شرایط امنیتی و نگرانی شریکان خارجی، رو در رویی با کمبود خوراک ترجیحی گاز اتان و افزایش هزینه طرحها به دنبال افزایش هزینههای ساخت و تاخیر روبهرو است.

پتروشیمی در قطر

قطر با در اختیار داشتن میدانهای بزرگ گازی و همچنین قرارگرفتن در موقعیت راهبردی مناسب برای صدور محصولهای تولیدی به بازارهای آسیا و اروپا، در حال تبدیل شدن به چهارمین تولیدکننده ی بزرگ محصولهای پتروشیمی و بزرگترین صادرکننده «ال.ان.جی» (LNG) (گاز طبیعی مایع) جهان است. در کنار بهره مندی از ذخایر عظیم گاز طبیعی، امکان بهره برداری از منابع جدید خوراک گاز اتان تا پایان دهه ی جاری، یکپارچگی صنایع بالادستی و پایین دستی، توان بالای صادرات محصول هایی نظیر اوره به کشورهای آسیایی نظیر هند و چین، افزایش چشمگیر ظرفیت پلی اتیلن، سرمایه گذاری 15 میلیارد دلاری در صنایع پتروشیمی طی پنج سال آینده و اراده ی مبنی بر از سرگیری سرمایه گذاری در صنایع پتروشیمی از جمله فرصت های پیش روی صنعت پتروشیمی در قطر به شمار می رود.
در برابر، اجبار دولت به شرکتهای خصوصی برای جذب 50 درصد نیروی کار از شهروندان قطری، آسیب پذیری صنعت پتروشیمی از نوسان های قیمت نفت خام در بازارهای بین المللی و همچنین بازار داخلی کوچک از نقطه های ضعفی است که صنعت پتروشیمی قطر با آن روبرو است.

همچنین تضمین نبودن تامین خوراک برای تمام طرح های برنامه ریزی شده به دلیل افزایش ظرفیت واحدهای پتروشیمی، وابستگی رشد صنعت پتروشیمی به بازارهای آسیا، رقابت با ایران در استفاده از ذخایر گازی مشترک و توسعه ی صنایع تکمیلی پتروشیمی کشورمان و همچنین ورود رقیبان جدید در بخش «جی.تی.ال» (GTL - تبدیل گاز به مایعات با ارزش) مسایلی است که پتروشیمی قطر را تهدید می کند.

پتروشیمی کویت

وجود منابع عظیم، ارزان و قابل استخراج نفت خام، دسترسی آسان به خوراک گازی درآینده به دنبال کشف منابع عظیم گاز در خشکی و برخورداری از موقعیت جغرافیایی مناسب برای صدور تولیدهای این کشور به بازارهای مصرف اروپا و آسیا سه امتیاز مهم صنعت پتروشیمی در کویت است. کویت البته با مسایلی از جمله کوچک بودن سبد محصول های تولیدی، تاخیر در اجرای طرح ها به دلیل دیوان سالاری گسترده، تاخیر در تکمیل طرح ها به علت بالا رفتن هزینه های ساخت، چالش های ناشی از خسارت های وارد شده به چاه های نفت و کاهش درآمد های این کشور و همچنین بازار داخلی کوچک برای محصول های پتروشیمی رو به رو است. از طرف دیگر، وضعیت امنیتی نامطلوب درکشور همسایه (عراق)، تغییر مسیر سرمایه گذاری به سمت کشورهای نوظهور در تولید محصول های پتروشیمی و تامین نشدن منابع مالی طرح های بزرگ به دلیل بحران اقتصادی جهان، پتروشیمی کویت را تهدید می کند. با این حال، برنامه ریزی شرکت «ای کوایت تو» (Equate II) به منظور دوبرابر کردن ظرفیت تولید اتیلن و پلی اتیلن و تشویق دولت به سرمایه گذاری بیشتر در صنایع پتروشیمی کویت از فرصت هایی است که پتروشیمی در این کشور از آن برخوردار شده است.

پتروشیمی امارات متحده ی عربی

امارات متحده ی عربی از جمله رقیبان صنعت پتروشیمی ما در منطقه است. تامین خوراک ارزان قیمت برای صنایع پتروشیمی، برخورداری از ذخایر بزرگ هیدروکربنی، موقعیت جغرافیایی مناسب برای صادرات به اروپا و بازارهای نوظهور آسیا مانند هند و چین و ایجاد یک پیمان تجاری میان شرکت ملی نفت ابوظبی و مصرف کنندگان غربی از نقطه های قوت صنعت پتروشیمی در امارات است.

با این حال، امارات نیز همچون کویت با مشکل محدود بودن سبد محصول های تولیدی و بازار داخلی کوچک روبرو است. افزون بر این، ظرفیت تولیدی کوچک با توجه به اندازه ی ذخایر هیدروکربنی ایجاد شده و ناچیز بودن جذب سرمایه گذاری مستقیم خارجی در صنایع پتروشیمی چالش هایی پیش روی توسعه ی صنعت پتروشیمی امارات به شمار می رود. چالش هایی نظیر تاثیر رکود اقتصادی چین بر درآمدهای صادراتی، کاهش سوددهی ناشی از افزایش قیمت خوراک و همچنین رقابت با ظرفیت های جدید تولیدکنندگان آسیایی در زمینه ی پتروشیمی این صنعت را در امارات تهدید می کند. صنعت پتروشیمی در امارات البته از مزیتهایی نیز سود میجوید. بسیاری از طرحهای پتروشیمی امارات تامین مالی شده است و صنایع پتروشیمی این کشور فارغ از بحرانهای نقدینگی که در بسیاری ازکشورهای رقیب وجود دارد، به مسیر خود ادامه میدهد.

پتروشیمی در ترکیه

ترکیه هر چند در زمره کشورهای حوزه خلیج فارس نیست اما جایگاه ویژهای در پتروشیمی منطقه و خاورمیانه دارد. موقعیت جغرافیایی مناسب برای صادرات به اروپا و آسیا، متنوع بودن سبد محصول های تولیدی پتروشیمی، برنامه ریزی برای توسعه ی واحدهای پتروشیمی با استفاده از سرمایه ی سهامداران جدید و همچنین پیش بینی پیوستن به اتحادیه ی اروپا از مزیت های ترکیه در صنعت پتروشیمی است. در کنار این مزیتها، وابستگی شدید تولیدکنندگان به نفتای وارداتی، قدیمی بودن واحدهای تولیدی و تاثیر پذیری از بحرانهای مالی از مشکل های پیش روی پتروشیمی ترکیه است. در این شرایط، شکست در پیوستن به اتحادیه ی اروپا، به احتمال زیاد تهدیدی بزرگ تر برای صنعت پتروشیمی ترکیه خواهد بود. با توجه به ضعف ها و تهدیدهای عمده ی کشورهای صاحب پتروشیمی در منطقه خاورمیانه، صنایع پتروشیمی جمهوری اسلامی ایران با توجه به فرصت ها و چالش های پیش رو و ضرورت های رقابتی باید مسیر دشواری را برای پشت سرگذاشتن رقیبان منطقهای خود بپیماید.

در این راستا ویژگیهایی مانند دسترسی آسان به خوراک مورد نیاز، ذخایر گازی قابل اتکا، جمعیت فراوان داخل کشور، موقعیت جغرافیایی مناسب و تسلط بر تنگه راهبردی هرمز، امکان توسعه پتروشیمی در مناطقی مانند چابهار که دسترسی به بازارهای هند را آسانتر میکند، شرایط مطلوبتر آب و هوایی نسبت به دیگر کشورهای منطقه و گستردگی این صنعت در بیشتر مناطق جغرافیایی کشور، وجود نیروی کار مستعد و تحصیل کرده و وابسته نبودن کامل به متخصصان کشورهای صاحب سبک و پیشرفته در صنعت پتروشیمی از جمله عامل هایی است که میتواند زمینه های پیشرفت در این صنعت را فراهم آورد.