ضعف بازاریابی، پاشنه آشیل صادرات فرش تبریز

قالی بافی در آذربایجان ریشه کهن دارد و سهولت تأمین مواد اولیه و وجود طراحان و بافندههای ماهر، تبریز را به یکی از مراکز مهم تولید و عرضه فرش دستباف تبدیل کرده است. تبریز از زمان هلاکوخان مغول از مراکز عمده تولید و دادوستد قالی بوده و پا به پای شهر هرات (در خراسان قدیم و افغانستان امروزی) قالی بافی در این شهر مراحل تکاملی خود را پیموده است.

بافنده های طراز اول تبریز در زمان صفویان با ایجاد کارگاه های بزرگ قالی بافی، گردهم آمده و به بافت نمونههای ارزنده ای دست یافتند که از آن جمله می توان به قالی مشهور مسجد اردبیل (1539میلادی) که اکنون در موزه 'ویکتوریا و آلبرت' لندن نگهداری می شود. چندین قرن از قالی ایران به عنوان کالای تجاری استفاده می شد ولی میزان این تجارت ناچیز بود تا اینکه در قرن 15میلادی، مردم کشورهای مغرب زمین آن را شناختند و برای آن ارزش قایل شدند و از قرن 17 به بعد هم پس از آنکه قالی ایران به خارج از کشور راه یافت، صنعتکاران تبریز با دریافت سلیقه مردم اروپا و آمریکا دست به بافتن قالی هایی زدند که بازار آن کشورها را به خود اختصاص دهند.

تبریز که در موارد بسیاری همواره علمدار نهضتهای مختلفی بوده است، در اعتلای هنر فرشبافی ایران نقش به سزایی داشته و رونق دوباره و احیای هنر فرشبافی در اواخر دوره قاجاریه و اوایل سلطنت پهلوی و راهیابی فرش ایران به بازارهای جهان و گسترش این حرفه در تمام نقاط ایران را تنها مرهون هوش و ذکاوت بازرگانان و قالیبافان صبور این منطقه باید دانست. شهر تبریز به علت بافندههای ماهر، طراحان خوش ذوق و نزدیکی به کشورها و بازارهای خارجی شرایط مساعدی برای تولید و تجارت قالی داشت.

بر اساس این گزارش، با ایجاد شعبههایی از شرکت های خارجی خریدار فرش ایرانی، بازارهای خارجی به روی فرش تبریز گشوده شد. اما صنعت فرش تبریز دیگر سالهاست آن طور که باید نمیتواند در جهان ظاهر شود، به گونه ای که در سالهای اخیر کشورهایی چون چین و هند از فرصت استفاده کرده و با کپی برداری از فرشهای تبریز و ایران بازارهای بین المللی را به سوی خود جذب کردهاند.

بر اساس آمار گمرک تبریز و منطقه ویژه اقتصادی سهلان در نیمه نخست سال جاری 51 هزار و 593 دلار فرش دستباف از استان صادر شده است، در حالی که در نیمه نخست سال گذشته 397 هزار و 922 دلار صادرات فرش از مبادی گمرکی استان داشتیم. هر چند مسئولان اداره کل صنعت، معدن و تجارت استان آذربایجان شرقی این میزان کاهش صادرات فرش دستباف از استان را نمیپذیرند و معتقدند با توجه به اینکه بیشتر تجار استان در سایر استانها و به ویژه تهران فعالند، اقدام به صادرات از سایر مبادی گمرکی کشور کرده اند.

حتی در صورت پذیرش این موضوع هم بر اساس آمار منتشر شده این اداره کل در 6 ماهه امسال 74 میلیون و 700 هزار دلار فرش و صنایع دستی استان از مبادی گمرکی کشور صادر شده که نشانگر کاهش 5.9 درصدی نسبت به مدت مشابه سال گذشته است. با وجودی که تاثیر تحریم ها در کاهش بازار فرش ایران و تبریز را نمی توان نادیده گرفت اما به نظر می رسد عوامل دیگری در کاهش صادرات فرش دستباف دخیل است.

نائب رئیس اتحادیه صادرکنندگان فرش تبریز، افزایش قیمت تمام شده و کاهش کیفیت فرش را از عوامل کاهش صادرات فرش میداند و معتقد است: سلیقههای مشتریان خارجی تغییر یافته و برای نفوذ و ماندگاری در بازار این کشورها نیازمند تبلیغات وسیع هستیم. احد هریسچیان با اشاره به اینکه آلمان، ژاپن و امارات متحده عربی از جمله مشتریان عمده فرش ایرانی بودند، گفت: افغانستان، پاکستان و هندوستان جای ما را گرفته اند و دستیابی به جایگاه گذشته نیازمند هزینه فراوان است. وی با بیان اینکه سفارش پذیری نداریم، گفت: مرکز ملی فرش به دلیل نداشتن بودجه کارایی لازم را ندارد و بخش های رایزنی سفارت ها هم چندان فعال نیستند. یکی از تجار فرش تبریز هم با اشاره به اینکه تولید اقلام صادراتی فرش در تبریز متوقف شده، دفاتر صادرکنندگان فرش در خارج از کشور تعطیل شده و نقل و انتقال پول هم هنوز روان نشده است، گفت: شیرازه تجارت فرش از هم پاشیده است.

فرهاد شعار اظهار کرد: در زمان حاضر فروش فرش های سبک با قیمت متری 400 تا 500 هزار تومان کمی رواج دارد و فرش های باارزش و نفیس خریدار ندارند. عضو اتاق بازرگانی تبریز و از فعالان تولید و تجارت فرش دستباف هم گرفتن عوارضی برابر با ارزش فرش صادراتی را در کشورهای مقصد از عوامل کاهش سهم ما در بازارهای جهانی عنوان و بر ضرورت امضای تفاهم نامههای ترجیحی تاکید کرد.

اسماعیل چمنی با اشاره به معرفی تبریز به عنوان شهر خلاق بافت فرش از طرف شورای جهانی صنایع دستی، تشکیل موزه، نمایشگاه دائمی و بورس فرش را برای حفظ این عنوان و در جهت افزایش صادرات فرش ضروری دانست. وی با بیان اینکه فرش جزو فرهنگ ماست و میتوانیم انقلاب خود را از این طریق صادر کنیم، اختصاص نیافتن تسهیلات به بافندهها و اختصاص چندباره مالیات در مراحل مختلف تولید فرش را در کنار رکود جهانی از مشکلات تولید و صادرات فرش عنوان کرد.

چمنی با بیان اینکه تجار باید انگیزه فعالیت داشته باشند، گفت: تولید ما باید از طریق سلیقه یابی و بازارسنجی به سمت صادرات هدایت شود. رئیس اتحادیه تولیدکنندگان فرش دستباف تبریز با بیان اینکه یکی از نقاط قوت فرش ایران به خصوص آذربایجان تنوع در اندازه، طرح، رنگ و رجشمار است، اظهارکرد: متنوع بودن برند فرش ایران است و این تنوع شامل قیمت هم میشود.

چمنی با اشاره به احتمال برخی بداخلاقی ها در تهیه مواد اولیه ارزان قیمت در تولید فرش دستباف، اظهارکرد: رقبای ما هم با کپی برداری از طرح و نقشه فرش ایرانی، سوء استفاده کرده و تولیدات خود را به نام کشور ما در بازار جهانی عرضه می کنند. وی افزود: اعمال تحریم های جهانی علیه ایران هم از طرفی موجب کاهش فعالیت بازرگانان ایرانی و از طرف دیگر فعالتر شدن رقبای ما شد.

چمنی با بیان اینکه ایران بیشتر بازارهای هدف خود را از دست داده است، گفت: مدیریت تولید فرش دستباف تنها با تمرکز بر بازار داخلی موجب ریزش تولیدکنندهها شده است. وی، بازتعریف ساختار تولید و صادرات فرش دستباف ایران را بر اساس مشتری مداری ضروری دانست و گفت: با توجه به اینکه بیشتر تجار فرش به دلیل رکود از دور خارج شدهاند و بازارهای خود را از دست داده ایم، شناسایی بازارهای جدید ضروری است.

عضو اتاق بازرگانی تبریز یکی از مشکلات پیش روی فرش ایران را تعدد تشکیلات و موازی کاری عنوان و لزوم بر مدیریت واحد در جهت رونق تولید و تجارت این کالای ارزشمند تاکید کرد. وی گفت: بافندگان و طراحان و تمامی فعالان عرصه تولید قالی سرمایه اصلی این هنر صنعت هستند و دولت با حمایت های رفاهی و تسهیلاتی میتواند گامهای مثبتی در جهت حفظ این نیروها و جلوگیری از سوق یافتن آن ها به شغل های کاذب بردارد.

قائم مقام سازمان صنعت، معدن و تجارت آذربایجان شرقی هم با اشاره به سهم 35 درصدی استان در تولید و صادرات فرش دستباف کشور گفت: 600 هزار نفر در زمینه های مختلف تولید فرش در استان فعالیت دارند. غلامعلی راستی با اشاره به تولید 700 تا یک میلیون مترمربع قالی در آذربایجان شرقی در سال، گفت: وجود 12 هزار کارگاه قالی در استان و 45 تیمچه فروش فرش دستباف در بازار تبریز از ظرفیتهای استان است.

وی با اشاره به نقش هنر صنعت فرش در اقتصاد داخلی یادآوری کرد: 24 شغل با فرش مرتبط است و هر مترمربع فرش برای 2 نفر به صورت مستقیم و 2 نفر به صورت غیرمستقیم اشتغال ایجاد میکند. وی رکود جهانی در کنار تحریمها را مهمترین عامل کاهش صادرات قالی دانست و گفت: گام هایی در جهت افزایش تولید و صادرات قالی برداشته شده و تمام صادرکنندههایی که در قالب شرکت حقوقی بیش از یک میلیون دلار فرش دستباف صادرکنند از مشوق صادراتی بهره مند میشوند.

وی با اظهارامیدواری نسبت به اختصاص اعتبار برای حمایت از بخش تولید و صادرات فرش دستباف، گفت: واحدهای صنعتی فرش دستباف میتوانند از تسهیلات رونق تولید استفاده کنند. راستی با اشاره به اینکه نقل و انتقال پول توسط بانکهایی که در کشورهای خارجی کارگزاری دارند ممکن است، گفت: دولت بخشی از هزینه حضور تاجران فرش در نمایشگاههای خارجی را تقبل میکند و تشکل های فرش باید نقش خود را در بازاریابی ایفا کنند.

به هر حال در کنار تحریمهای جهانی، استفاده از مواد اولیه نامرغوب، افزایش رقبا، سرقت طرح های ایرانی و ناهماهنگی تولید با نیاز بازار از دلایل کاهش سهم کشورمان از بازار جهانی فرش دستباف است و در صورت تنوع بخشی و توجه به کیفیت تولید می توانیم جایگاه از دست رفته خود را باز یابیم. حمایت دولت در زمینه نیازسنجی بازارهای خارجی و سفارش پذیری در کنار کاهش عوارض گمرکی صادرات هم تجار را برای تداوم فعالیت امیدوار میکند.