دیر زمانی است که صنعت دخانیات از اولین صنایع سودآور جهان بوده است اما پس از تنزل رتبه، به رتبه سوم در جهان پس از صنعت نفت خام و داروسازی رسیده است. حدود ۱۰۰ میلیون نفر در جهان به کسب و کار در صنعت دخانیات مشغول هستند و این در حالی است که تولید سالانه توتون در جهان رقمی حدود ۶ میلیون تن است که محصول ۱۲۰ کشور جهان است و ۸۰ درصد این تولیدات حاصل کشورهای در حال توسعه است.
البته اطلاعات مربوط به صنعت دخانیات به راحتی قابل تجزیه و تحلیل توسط اقتصاددانان نیست، به همین دلیل تعیین پردرآمدترین شرکت‌های دخانیات کاری دشوار است و از طرفی تخمین درآمد حاصل از تولید این محصول در جهان نیز به شدت در کشورهای مختلف متفاوت است. از غول‌های صنعت دخانیات در جهان می‌توان فیلیپ موریس، بریتیش امریکن توباکو و امپریال برندز را نام برد.
توتون توسط پرتغالی ها و وارد ایران شد، تاریخ آن را بعضی ۱۵۹۰ میلادی مطابق با ۹۹۹ هجری نوشتند و در زمان شاه عباس در ایران رواج یافت. سال ۱۲۹۴ برای اولین بار قانون انحصار دولتی دخانیات تقدیم و قرائت لایحه انحصار دخانیات از طرف وزیر مالیه نصرت الدوله فیرو در مجلس وقت با قید یک فوریت به تصویب رسید. در سال ۱۳۰۲ و ۱۳۰۷ تغییراتی در قانون انحصار ایجاد و موازین مربوط به انحصار تحکیم و زمین‌ها گسترش یافت و بر اساس قانون مصوب ۲۹ اسفند 1307 وارد کردن، صادر کردن، خریدن و فروختن، حمل و نقل اجناس دخانی، انواع کاغذ سیگار و متفرعات آن در سراسر کشور در انحصار دولت قرار گرفت.
اولین کارخانه دولتی سیگار سازی در ۵ مهر ۱۳۱۶ در تهران افتتاح شد و در دو دهه اول سالانه ۶۰۰ میلیون نخ سیگار بدون فیلتر تولید می‌شد. در سال ۱۳۳۶ موسسه انحصار دخانیات از وزارت دارایی جدا و به وزارت گمرکات پیوست اما در سال ۱۳۴۱ مجددا در زیر مجموعه وزارت دارایی شد. همچنین دومین کارخانه سیگارت سازی در سال ۱۳۳۹ افتتاح شد. امروزه شرکت دخانیات ایران در زمینه ساخت سیگار، آماده سازی، عمل آوری توتون و تنباکو از امکانات و تاسیساتی مانند کارخانه سیگارسازی تهران، کارخانه سیگارسازی رشت، کارخانه سیگارسازی ارومیه، کارخانه فرآوری و بسته بندی تنباکو اصفهان، کارخانه تولید و بسته بندی تنباکوی معسل اصفهان و مجتمع دخانیات کردستان و تابعه برخوردار است.
زراعت توتون در ایران در استان های گیلان و مازندران بسته به باران است اما در استان گلستان بسته به میزان نزولات آسمانی ۳ تا ۷ آبیاری می‌شود. کشت توتون تیپ شرقی در این مناطق در دامنه کوه‌ها و به صورت دیم انجام می‌گیرد، در استان آذربایجان غربی نیز همراه با آبیاری است.
صنعت دخانیات ایران و حضور شرکت‌های خارجی
از شرکت‌های چند ملیتی، با فعالیت مستقل در تولید مواد دخانی در ایران می‌توان شرکت ژاپنی JTI، شرکت بریتانیایی امریکایی BAT و شرکت کره‌ای KT&G را نام برد. با شروع تولید مشارکتی در سال ۱۳۵۴ شرکت‌های فوق، شرکت‌های تابعه خود را در را در محل شرکت دخانیات ایران تاسیس کرده بودند اما پس از خصوصی سازی و حذف قانون انحصار از شرکت دخانیات ایران اقدام به برپایی کارخانه های مجزا و فعالیت کاملاً مستقل مستقل کردند.
در حال حاضر شرکت ژاپنی JTI بیشترین سهم بازار دخانیات ایران را دارد. این شرکت در سال ۲۰۰۲ شرکت تابعه خود را در بزرگترین مجتمع تولیدی کالای دخانی استان گیلان تاسیس کرد. برندهای مختلف سیگار در سراسر ایران تولید می‌شود. گزارش‌ها نشان می‌دهد سهم این شرکت از بازار دخانیات ایران کمی بیش از ۵۰ درصد است. شرکت بریتانیایی- امریکایی BAT مالک برندهای معروف بوده و اغلب آنها را در ایران تولید می‌کند.
آمار و ارقام نشان می‌دهد از میان ۲۰ برند قاچاق در ایران مالبرو سهم قابل ملاحظه‌ای خصوصاً از نظر ریالی دارد و از این رو دولت اعلام کرده، بخش خصوصی در صورت اخذ مجوز از شرکت فیلیپ موریس می‌تواند در ایران اقدام به واردات رسمی و تولید این برند کند.
-میزان مصرف محصولات دخانی بین ۷۳ تا ۷۵ میلیارد نخ در سال با ارزش بازار حدود ۳۰ هزار میلیارد تومان است.
-شرکت رهبر بازار عبارتند:از شرکت JTI ، BAT، ITC در مجموعه حدود ۷۰ درصد سهم نخی و ۷۲ درصد سهم ریالی بازار را در اختیار دارند.
- با خرید و ادغام شرکت ATI توسط شرکت JTI این شرکت با تولید در طبقه قیمتی شرکت دخانیات به تنهایی بالغ بر ۷.۳ درصد سهم بازار در محدوده تولیدات شرکت دخانیات بوده را اشغال کرده است.
- حدود ۳۰ میلیارد نخ یا نزدیک به نیمی از سهم بازار با ارزش ۹ هزار میلیارد تومان سهم قاچاق است.
-شرکت دخانیات ایران حدود ۱۰ درصد سهم نخی و ۶ درصد سهم ریالی بازار را در اختیار دارد.
خصوصی‌سازی شرکت دخانیات ایران
شرکت دخانیات ایران در دوران قبل از خصوصی‌سازی و لغو قانون انحصار و به واسطه حاکم بودن قانون انحصار محصولات دخانی که در حوزه اختیارات دولت بود و به نمایندگی از دولت کلیه سیاستگذاری ها و تنظیم بازار مصرف نهایی مرتبط با کالاهای دخانی در اختیارات و وظایف شرکت شرکت دخانیات تعریف می‌شد و مجوزهای مرتبط با واردات سیگار و توزیع آن در ایران و سایر محصولات دخانی را صادر می‌کرده است. واگذاری شرکت دخانیات ایران در سال ۲۰۱۲ میلادی یعنی ۱۳۹۱ شمسی با هدف آزادسازی بازار صورت گرفت که این واگذاری این شرکت به دو بخش تصدی گری و حاکمیتی تقسیم کردید.
در دهه ۷۰ آثار اجتماعی و اقتصادی ناشی از جنگ تحمیلی سبب شد که شرکت دخانیات ایران با ناوگان فرسوده و قدیمی توانایی مدیریت بازار تولید و مصرف و از دست بدهد و وضعیت این صنعت در شرایط آسیب پذیری قرار گیرد به طوری که نفوذ قاچاق به میزان ۷۵ درصد سهم بازار و ارزش ۷۰۰ میلیون دلار به قیمت آن زمان شد.
جدول بالا نشان می‌دهد روند فروش محصولات ملی و داخلی تا سال ۸۹ نزولی است سیاست‌های مالیاتی سخت‌گیرانه دولت برای واردات، به صرفه بودن قاچاق و متنوع و ارزان بودن آن حجم قابل توجهی از بازار را نصیب محصولات غیر قانونی کرد و در این میان دولت از بازار حدود ۳ میلیارد نخی کشوری نصیبی نمی‌برد با توجه به دورنمای بالا در میانه سال ۱۳۸۰ ساماندهی صنعت و تجارت دخانیات و همزمان مبارزه سلبی و ایجابی با کجا آغاز شد.
ساماندهی صنعت دخانیات
در زمینه ساماندهی صنعت دخانیات و مبارزه؛ بر خلاف رویه‌های گذشته با وضع تعرفه های موثر واردات تسهیل شد، با مذاکره با شرکت هایی که بیشترین سهم در بازارهای مصرف را داشتند برای تولید مشترک توافق شد، با متناسب‌سازی عوارض و مالیات صرفه اقتصادی از قاچاق سهم شد و زمان مبارزه اقتصادی با قاچاق همزمان با همکاری ستاد مبارزه انتظامی همه‌جانبه با قاچاق انجام شد که یکی از دستاوردهای ساماندهی سهام صنعت دخانیات این بود سهم قاچاق که ۷۵ درصد در سال ۸۱ به کمتر از ۱۰ درصد در سال ۸۴ کاهش یافت و همچنین واردات رسمی و قانونی قانونی از کمتر از یک میلیارد نخ به ۲۲ میلیارد نخ بالغ گردید مدیریت دولت در بازار مصرف بیش از ۹۰ درصد افزایش درآمد دولت از حقوق قانونی ناشی از واردات رسمی در سالهای ۸۱ تا ۸۳ بالغ بر ۲۲۰ میلیون دلار شد.
امروزه شرکت دخانیات با استفاده از فناوری پیشرفته و تکیه بر تجربیات نوین علمی بر اساس یک مدیریت پویا در تلاش است سهم شایسته‌ای از بازار مصرف داخلی را از آن خود کند. متاسفانه در کشور ما مبارزه با مصرف دخانیات با مبارزه با صنعت دخانیات اشتباه گرفته شده و تجربه ۴۰ سال اخیر نشان داده که سیاست گذاری‌ها در این بخش به هیچ وجه موفق نبوده و کاهش مصرف را به دنبال نداشته است. با وجود تضاد منافع بین وزارت بهداشت و شرکت‌های تولیدکننده محصولات دخانی در تمام دنیا، شرکت دخانیات ایران در راستای کاهش مضرات مصرف محصولات دخانی قدم‌های بزرگی از جمله پیگیری تدوین، تصویب و اجرای آیین نامه قانون جامع مبارزه با دخانیات با مشارکت وزارت بهداشت و طراحی و ساخت محصولات مرغوب در سطوح برتر کیفیت را انجام داده است.
قاچاق کالاهای دخانی
ایران به عنوان کشوری مهم در خاورمیانه برای تجارت بین المللی و کسب و کارهای تجاری از اهمیت استراتژیک برخوردار است. شرکت‌های چند ملیتی سیگار نیز از این قاعده مستثنا نیستند و بازار ایران به دلیل اینکه جمعیت زیاد دارد، رو به توسعه است و سطح زندگی در این کشور ارتقا یافته، سطح مصرف سیگار در حد متوسط است، در راستای روند جهانی شدن از نقش و انحصار دولتی دخانیات کاسته شده، اهمیت دارد.
به اعتقاد مسئولان این حوزه شرکت دخانیات ایران را می‌توان از سودآورترین شرکت‌های دولتی در بخش صنایع و معادن دانست و بر اساس آمار ارائه شده نیز گردش مالی سالانه محصولات دخانی در ایران سهم صادرات، واردات و تولید داخلی و به ویژه شرکت‌های خارجی است که بخش اعظم واردات سیگار به ایران نیز از کشورهای سوئیس، ترکیه و امارات و به طور عمده از کردستان عراق صورت می‌گیرد. در حالی که گفته می‌شود حدود نیمی از سیگارهای مصرفی در ایران به صورت قاچاق وارد می‌شود شرکت ژاپنی JTI بیشترین سهم واردات سیگار در ایران را به خود اختصاص داده و بعد از آن دو شرکت بریتیش امریکن توباکو و کره‌آ توباکو و جنسینگ کورپوریشن قرار دارند.
ابتدای دهه ۸۰ و بین سالهای ۸۱ تا ۸۴ با ابزار قیمتی مثل مالیات و عوارض به جنگ قاچاق نرفتیم بلکه با سیاست‌های «ایجابی» مثل تامین قانونی مصرف داخلی از طریق جلب مشارکت خارجی، واردات قانونی و تعیین عوارض و مالیات و موثر و منطقی، بازار قاچاق مدیریت شد. بعد از آن هر وقت با وضع عوارض و مالیات سنگین برای کاهش مصرف روبه‌رو شدیم باعث شده پدیده قاچاق دارای سودآوری اقتصادی باشد.
جدول فوق به خوبی نشان می‌دهد که اجرای سیاست «ایجابی» و مبارزه با قاچاق سیگار چه تبعات درخشانی در افزایش درآمدهای دولت از محل واردات و مدیریت حاکمیت بر سالم‌سازی بازار داخلی داشته است.
نتیجه درخشان مبارزه با قاچاق سیگار این بود که سهم ۷۳ درصدی قاچاق سیگار در سال ۸۰ به حدود ۱۰ درصد در سال ۸۴ تنزیل یابد.
البته نباید فراموش کرد وضع مالیات و عوارض قانونی نامتناسب بین محصولات داخلی و خارجی و به تبع آن افزایش قیمت تمام شده سیگار داخلی، شوک‌های اقتصادی و ارزی، کاهش قدرت خرید مصرف‌کنندگان و عدم کنترل مرزها باعث شد سیگارهای قاچاق با مزیت «ارزان بودن قیمت» وارد ایران شود. متاسفانه در شرایط فعلی مصرف سیگار کشور با رشد بسیار بالایی به تسخیر محصولات دخانی قاچاق در آمده است. در علل روند افزایش عرضه کالاهای دخانی در سطح کشور می‌توان به انتزاع وظایف حاکمیتی از شرکت دخانیات ایران، فقدان متولی توانمند و کمبود امکانات لجستیکی در زمینه مبارزه با قاچاق محصولات دخانی در کشور و خارج شدن مبارزه با قاچاق کالای دخانی از اولویت‌های ناجا اشاره کرد. به طوری که حجم کل کشفیات سیگارهای قاچاق پس از انتزاع وظایف حاکمیتی از شرکت دخانیات از اوایل سال ۱۳۹۱ به میزان بسیار محسوسی کاهش یافته است.
نتیجه
نوع واگذاری شرکت دخانیات ایران در سال ۱۳۹۱ شمسی به گونه‌ای بود که به با هیچ یک از مولفه‌ها و روش‌های مرسوم خصوصی‌سازی در دنیا سنخیتی نداشت. بعد از گذشت یک دهه از خصوصی سازی شرکت دخانیات ایران مشکلات بسیاری در بخش‌های کشاورزی تولید و فروش محصولات به وجود آمده که چنانچه تدبیر و اقدام عاجل صورت نپذیرد به زودی شاهد بروز یک بحران اجتماعی- امنیتی به خصوص در حوزه اشتغال بالغ بر ۱۵ هزار کارگر و کشاورز و افزایش بیکاری خواهیم بود.
با واگذاری یا به عبارتی با رهاسازی صنعت دخانیات دستاوردهای تجربه موفق و درخشان ساماندهی شرکت دخانیات ایران ذیل طرح «ساماندهی صنعت و تجارت و مبازره با قاچاق» به یکباره از بین رفت و با اجرای متزلزل و تفاسیر متعدد از مصوبات هیئت محترم وزیران امروز شاهدیم مقادیر زیادی از سهم بازار محصولات دخانی برای قاچاق است.
در حوزه تولید نیز شرکت‌های خارجی در یک رقابت نابرابر و همپای قاچاقچیان بیش از ۷۰ درصد بازار مصرف را بدون هیچ گونه الزام و تعهد به دست گرفتند و سودآوری محقق شرکت دخانیات ایران در دهه ۸۰ تبدیل به بدهی‌های بسیاری شده است. با وجود بالا بودن تورم تولید به نظر می‌رسد به دلیل تقاضای بالای برای دخانیات در ایران این بازار باعث شده تا برندهای جهان دخانیات بر اثر آن با هم رقابت می کنند. بر اساس آمار رسمی منتشر شده از سوی وزارت بهداشت میزان مصرف سیگار در ایران حدود ۵۵ میلیارد نخ است اما وزارت صنعت معدن و تجارت اعلام کرد این رقم سالانه ۷۰ میلیارد نخ است البته آمار غیر رسمی از ۹۰ میلیارد نخ سیگار در سال نیز حکایت می کند. با در نظر گرفتن هر کدام از این آمار می‌تواند برآورد کرد که ۱۲.۵ یعنی ۱۰ میلیون ایرانی سیگاری هستند.
ایلنا