به نقل از سازمان برنامه و بودجه یکی از پرسابقه‌ترین مطالعات توسعه در کشور به مطالعات آمایش سرزمین برمی‌گردد که بیش از پنج دهه قدمت دارد.
گزارش مذکور حاکی است که این مطالعات اولین بار در دهه ۱۳۵۰ و در پاسخ به نابرابری‌های گسترده ایجاد شده در سرزمین، توسط مشاور ایرانی- فرانسوی انجام پذیرفت و بار دیگر نیز به صورت سراسری و در سطح ملی یک‌بار در دهه ۱۳۶۰ و در اثنای جنگ تحمیلی انجام پذیرفت و بار سوم در دوره ۱۳۷۶-۱۳۸۳ توسط دفتر ذی‌ربط با آمایش سرزمین در سازمان برنامه و بودجه کشور صورت پذیرفت، اما در نهایت در هیچکدام از این سه دوره مطالعات صورت گرفته، سند مُصوب و ملاک عملی در اختیار دستگاه‌های اجرایی کشور قرار نگرفت.
از همین رو، با آغاز برنامه ششم توسعه کشور و بر اساس جز یک بند الف ماده ۲۶ قانون برنامه ششم توسعه کشور، مقرر شد اسناد آمایش استان‌های کشور این بار تدوین و ملاک عمل و هادی توسعه استان‌های کشور باشد.
بر اساس همین گزارش و با تدبیر صورت گرفته، این اسناد از درون مطالعات برنامه آمایش استان‌ها که از سال ۱۳۸۵ با ابلاغ شرح خدمات تیپ از سوی سازمان مدیریت و برنامه¬ریزی وقت آغاز و در سال ۱۳۹۷ و پس از نزدیک به ۱۲ سال بررسی و مطالعه مستمر در تمام استان‌های کشور نهایی شده بود، استخراج شد.
بر پایه گزارش مذکور، با هدف ایجاد اجماع و تحقق زمینه اجرایی شدن این اسناد در میان دست‌اندرکاران توسعه کشور، این اسناد با طی یکی از مشارکتی‌ترین فرآیندهای بررسی و اجماع‌سازی، ابتدا در نشست میان امور بخشی و فرابخشی سازمان برنامه و بودجه کشور و بعد از آن در کمیسیون تخصصی شورای‌عالی آمایش سرزمین با حضور ۲۲ دستگاه اجرایی، مورد به مورد بررسی و اصلاح شده و آماده ارائه و تصویب نهایی شورای‌عالی آمایش سرزمین به عنوان بالاترین مرجع نظام راهبری توسعه سرزمین شده است.
به موجب همین گزارش، اصلی‌ترین ویژگی‌های اسناد آمایش استان‌ها که از حدود یک‌هزار و ۱۰۰ جلد مطالعات آمایش در استان‌ها مستخرج شده است شامل ابتنای اسناد آمایش هر استان بر بیش از ۴۰ جلد مطالعه برای هر استان و پنج تا ۱۰ هزار صفحه گزارش مطالعات است و علاوه بر آن، این اسناد از یکی از مشارکت‌ترین مطالعات و برنامه‌های توسعه‌ای کشور حاصل شده است.
ویژگی دیگر این اسناد فرآیند تهیه و بررسی تا تصویب اسناد آمایش استان‌ها با مشارکت جِدی دستگاه‌های اجرایی سطح ملی و استانی بوده است.
افزون بر این، با تصویب نهایی اسناد آمایش استان‌ها، در شرایطی که پراکندگی مطالعات و برنامه‌های غیرمنسجم را در استان‌ها و کشور شاهد هستیم، برای اولین بار استان‌ها دارای سندی واحد برای توسعه سرزمینی استان خواهند شد.
این گزارش تصریح می‌کند که با انجام این مطالعات گسترده، برای نخستین بار در نظام برنامه‌ریزی توسعه سرزمینی کشور، برنامه‌ریزی از پایین به بالا تجربه خواهد شد و پس از تصویب سند ملی آمایش سرزمین طبق ماده ۱۰ سند آمایش استان‌ها، این اسناد برای تطابق و هماهنگی با سند ملی آمایش، بازنگری خواهند شد.
در این گزارش همچنین تأکید شده است که به موجب این مطالعات، ابتنای مطالعات آمایش استان به شرح خدمات تیپ و انجام مطالعات توسط مشاوران مجری مطالعات دارای رتبه یا دانشگاه صاحب صلاحیت بوده است.
اتکا و توجه مطالعات آمایش استان به اسناد فرادستی هم‌چون سیاست‌های کلی آمایش سرزمین و ضوابط و جهت‌گیری‌های ملی آمایش سرزمین هم ویژگی اساسی دیگر این مطالعات به‌شمار می‌رود و در کنار آن بررسی مطالعات آمایش استان در سطح نخبگانی، کارشناسی و دستگاه‌های اجرایی در سطح استان و همچنین در سازمان برنامه و بودجه کشور و دستگاه‌های اجرایی عضو کمیسیون تخصصی در سطح ملی صورت پذیرفته است.
در این مطالعات همچنین رعایت ملاحظات پدافند غیرعامل، مسائل امنیتی، آب قابل برنامه‌ریزی، ملاحظات گردشگری و میراث فرهنگی، ملاحظات زیست_محیطی و توان اکولوژیک و توجه ویژه به مناطق مکُران و عسلویه و همچنین توجه به نکات و محورهای تأثیرگذار، ارزیابی توان اکولوژیک، بررسی و تحلیل پیوندها، مطالعات فراملی و بررسی ژئوپلتیک، مطالعات ژئواکونومیکی استان‌ها و حتی کشورهای هم‌جوار در استان‌های مرزی در مطالعات و اسناد صورت پذیرفته است.
مهر