ابتدا به‌نظر می‌رسد باید به تشریح وضعیت شرکت‌ها پیش از تحریم‌ها بپردازیم؛ چراکه شرکت‌ها بعد از تحریم‌ها با شرایطی مواجه شدند که اساسا استراتژی مجموعههای خود را تغییر دادند.
تحریم‌ها روی چند بخش تاثیر زیادی داشته است؛ یکی از مهم‌ترین موارد تاثیر تحریم‌ها بر وضعیت مالی و هزینه‌های تولید شرکت‌ها و هلدینگ‌های فعال در زمینه پتروشیمی بود. با شروع تحریم‌ها هزینه‌های شرکت‌ها در دو بخش مهم بیمه و هزینه‌های حمل‌ونقل تغییر چشمگیری داشت، این مجموعه‌ها نمی‌توانستند محصولات خود را به‌راحتی صادر کنند به همین دلیل از واسطه‌های این بازار بهره می‌گرفتند و در برخی موارد حتی برخی شرکت‌ها اقدام به تغییر استراتژی مجموعه خود کرده و کشتی برای حمل و صادرات محصولات خود خریداری کردند. میانگین هزینه‌های بیمه و حمل محصولات پتروشیمی در دوران تحریم 80 تا 90 درصد افزایش پیدا کرد که به‌نظر می‌رسد با لغو تحریم‌ها به وضعیت قبلی بازگردد. حذف هزینه‌های دلالی اقدامی است که پس از لغو تحریم‌ها بنگاه‌های اقتصادی با آن مواجه خواهند شد. پس از لغو تحریم‌ها مجموعههای فعال در صنعت پتروشیمی خود باید به عرصه بیایند و شروع به بازارسازی و برندسازی کرده و مشتری‌های جدیدی را در عرصه بین‌المللی شناسایی کنند. شرکت‌ها باید همچون زمان پیش از تحریم‌ها وارد مذاکره شوند و شرایط صادرات محصولات را برای خود تسهیل کنند.
موضوع دیگری که پس از تحریم‌ها مطرح خواهد شد وضعیت طرح‌های توسعهای شرکت‌ها است که با جهش خوبی به دلیل تزریق سرمایه‌های خارجی و نیز امکان دریافت کمک‌های فنی و تکنولوژی مواجه می‌شود. بهبود وضعیت خوراک پتروشیمی نیز از جمله مواردی است که پس از لغو تحریم‌ها با آن مواجه خواهیم شد. پس از لغو تحریم‌ها بنگاه‌های اقتصادی می‌توانند با ایجاد شرکت‌های مشترک با پیمانکاران خارجی نه‌تنها دانش‌فنی مجموعههای بین‌المللی را به داخل انتقال دهند؛ بلکه تجهیزات موردنیاز را نیز تامین کرده و شرایط برای افزایش خوراک پتروشیمی‌ها بیش از پیش فراهم شود. توسعه و تکمیل پارس جنوبی و تامین خوراک برای آن دسته از پتروشیمی‌ها که دارای خوراک پایه گازی هستند، نمونه‌ای از این تغییر است. در مورد پتروشیمی‌های با خوراک مایع نیز امیدواریم با پیشرفت طرح‌های توسعه شرکت‌های پتروشیمی، بهبود قابل‌ملاحظه‌ای در این زمینه نیز فراهم شود و ظرفیت نصب شده پتروشیمی کشور به‌طور کامل عملیاتی شود. متاسفانه کمبود خوراک به مساله‌ای مهم در کشور بدل شده بود و همه ساله در فصل سرما به‌دلیل نیاز مصرف خانگی کشور به گاز طبیعی خوراک گاز بسیاری از صنایع ازجمله پتروشیمی‌ها قطع و به سمت مصرف خانگی هدایت می‌شد که البته در سال 93 با تمهیداتی که وزیر نفت داشت، قطعی گاز به شکل محسوسی کاهش یافت و با راه‌اندازی فازهای جدید پارس جنوبی این کمبود خوراک در سال جاری جبران می‌شود و وضعیت همه پتروشیمی‌های فعال در کشور بهبود پیدا می‌کند. از دیگر مواردی که می‌توان به آن اشاره کرد، بهبود مسیر استفاده از وام‌های بین‌المللی در کشور است. استفاده از وام‌های بین‌المللی برای مجموعههای داخلی در کنار بهره‌مندی از خدمات بین‌المللی و تجهیز فنی طرح‌ها حائز اهمیت است. از سوی دیگر با لغو تحریم‌ها که منجر به افزایش ظرفیت تولید نفت تا چند برابر می‌شود، شاهد افزایش تولید محصولات و مواد اولیه‌ای خواهیم بود که می‌توانند خوراک مایع پتروشیمی‌ها را جبران کنند و حتی ممکن است در مواردی کمبود گاز شهری را در کشور مرتفع کند.
متاسفانه تحریم‌ها در سال‌های گذشته هزینه‌های تامین مالی را افزایش داده است اما با لغو آن زمینه تامین مالی برای شرکت‌های پتروشیمی به سادگی فراهم می‌شود و مجموعه‌ها می‌توانند با دعوت از شرکت‌های بین‌المللی به صورت پیمانکار روند احداث پروژه‌ها را سرعت بخشند. در نتیجه تمامی این مباحثی که گفته شد هلدینگ‌های فعال در زمینه پتروشیمی پس از تحریم‌ها می‌توانند استراتژی‌هایی را مبنی‌بر موارد زیر اتخاذ کنند:
- گسترش مشارکت‌های بین‌المللی
- ایجاد شرکت‌های مشترک برای احداث پروژه‌های صنعت نفت و پتروشیمی
- خرید تجهیزات و ماشین‌آلات مورد نیاز
- استفاده از دانش فنی و فراگیری دانش فنی
- بهره‌مندی از تامین مالی بین‌المللی
- کاهش ریسک صادرات و انجام مستقیم صادرات به کشورها و خریداران مقصد
- کاهش ریسک و بهای تمام شده تولید
همه این استراتژی‌ها باید با زیرساخت‌های لازم و تدوین استراتژی‌های مناسب برای زمان پس از لغو تحریم‌ها آماده‌سازی شود. متاسفانه در سال‌های گذشته مجموعههای مرتبط با حوزه پتروشیمی نتوانستند از ظرفیت‌هایی که دارند به دلیل محدودیت‌های تحریم بهره بگیرند. بسیاری از پروژه‌های بزرگ پس از خروج پیمانکاران خارجی به کندی پیش رفت یا متوقف شد و این افزایش زمان هزینه‌های زیادی را به مجموعههای اقتصادی تحمیل کرده است که پیش‌بینی می‌شود پس از لغو تحریم‌ها وضعیت بهبود یافته و با بهره‌گیری از پیمانکاران و سرمایه‌های خارجی بتوانیم پروژه‌های داخلی را به سرعت به بهره‌برداری برسانیم. طرح‌های توسعهای مجموعههای پتروشیمی همچنین از آنجا که بسیار سرمایه‌بر هستند، نمی‌توان این طرح‌ها را با ارقام پایین کلید زد و به مرحله نهایی رساند به همین دلیل بعد از تحریم‌ها تامین مالی این پروژه‌های بزرگ از منابع خارجی بسیار راحت‌تر امکان‌پذیر است، اما آنچه پس از لغو تحریم‌ها باید مورد توجه قرار گیرد این است که در سال‌های تحریم مجموعههای ایرانی بازارها و برندهای خود را از دست داده‌اند و پس از لغو تحریم‌ها ما به خانه اولی که هشت سال پیش قرار داشتیم بازمی‌گردیم و باید در بازارهای بین‌المللی با کشورها و شرکت‌های خارجی رقابت و بازاری را برای خودمان ایجاد کنیم. بنابراین یکی از مهم‌ترین رویدادها، بازارسازی در عرصه بین‌المللی است که استراتژی‌های موردنیاز خود را نیاز دارد. حذف دلال‌ها و واسطهها از یک سو برای مجموعههای پتروشیمی فرصت و از سوی دیگر چالش است. از این پس مجموعه‌ها خود باید بازاریابی محصولات‌شان را انجام داده و بدون واسطه در این عرصه رقابت کنند.
شناخت بازارهای بین‌المللی نیز خود موضوعی است که نیاز به مطالعه زیاد و تدوین استراتژی‌های رسوخ در بازار دارد، اما آنچه مسلم است صنعت پتروشیمی ایران پس از تحریم با رشد و چشم‌انداز مناسبی در زمینه فروش محصولات و حتی احداث پروژه‌های جدید و توسعه و تکمیل طرح‌های پیشین مواجه می‌شود و مجموعههای پتروشیمی که تاکنون به دلیل تحریم‌ها و نبود تجهیزات و تاسیسات مناسب مجبور به خام‌فروشی بوده‌اند از این پس می‌توانند محصول نهایی را به بازار عرضه کنند و صادرات خود را در این زمینه سودآور افزایش دهند.
بنده امیدوارم درسی که از تحریم‌ها آموختیم فرهیختگان و مدیران ما را متوجه توانمندی‌های داخلی و ضرورت اتکا به توان داخلی کرده باشد.
امیدوارم روند اتکای کشور به توان داخل و بهره‌مندی از شرکت‌های دانش بنیان روز به روز گسترش یابد، حضور در بازارهای بین‌المللی نظام‌مند شود و سرمایه‌گذاران ما بیش از پیش به ضرورت حضور در باشگاه بین‌المللی در حوزه فعالیت خود توجه کنند.
وحید باقری
عضوهیات مدیره و معاون مالی و اداری شرکت سرمایه‌گذاری نفت و گاز و پتروشیمی تامین(تاپیکو)
روزنامه دنیای اقتصاد