محورهای اساسی تفحص انجام شده از این صنعت مادر از بررسی دلایل و عوامل خام‌فروشی سنگ‌آهن آغاز می‌شود و تا چرایی دلایل عدم اجرای به موقع طرح‌های استانی و طرح‌های توسعه زیر سقف صنعت فولاد (فولاد خوزستان و فولاد مبارکه)، بررسی واگذاری‌ها در صنعت فولاد و... ادامه پیدا می‌کند. این متن پس از قرائت در مجلس برای بررسی تخلفات و رسیدگی‌های قضایی به قوه‌قضائیه ارسال شد.
رشد نگران‌کننده خام‌فروشی سنگ‌آهن
یکی از مواردی که در تحقیق و تفحص اعضای کمیسیون صنایع و معادن کشور به آن اشاره شده ذخایر سنگ‌آهن کشور و استفاده ناصحیح از این منبع است. بر این اساس اگرچه ایران بالغ بر چهار و نیم میلیارد تن ذخیره سنگ‌آهن دارد که سالانه 48 میلیون تن از آن استخراج می‌شود؛ اما به دلیل نبود زیرساخت‌های تولید گندله که تامین‌کننده اصلی خوراک کارخانه‌های فولادی است؛ سنگ‌آهن‌های استخراج شده به‌صورت خام به خارج از کشور صادر می‌شوند. بر اساس گزارش تحقیق و تفحص از صنعت فولاد کشور، پدیده صادرات سنگ‌آهن از سال 87 تا کنون به دلیل عدم ایجاد ظرفیت‌های کافی با شدت بیشتری همراه شده است.
به این ترتیب گزارش تحقیق و تفحص از صنعت فولاد نشان می‌دهد در شرایطی که با وجود ذخایر غنی سنگ‌آهن در کشور که ماده اولیه تولید فولاد به شمار می‌رود؛ یکی از بحران‌های اصلی کارخانه‌های کوچک فولادسازی عدم تامین به موقع خوراک است، می‌توان به روشنی به مدیریت نادرست در صنعت فولاد پی برد.
طرح‌های هشت‌گانه استانی؛ تمرکززدایی یا بیابان‌زایی
از دیگر بخش‌های مهم در گزارش تحقیق و تفحص از صنعت فولاد، بررسی طرح‌های فولاد استانی است که به طرح‌های هشت‌گانه مشهور هستند. اهمیت این بخش به این موضوع باز می‌گردد که طبق بررسی‌های انجام شده، 4 طرح از 7 طرحی که در اختیار شرکت ملی فولاد و در دست اجراست در مناطق کویری واقع شده‌اند.
طرح‌های فولاد سبزوار، قائنات، نی‌ریز و بافت طرح‌هایی هستند که در مناطق کویری واقع شده‌اند. در این میان طرح فولاد سبزوار در دشت ممنوعه بحرانی به لحاظ کمبود آب قرار دارد و قرار است آب این طرح از پنج حلقه چاه تامین شود. به این ترتیب این سوال وجود دارد؛ در حالی که سطح آب‌های زیرزمینی این منطقه طی سال‌های گذشته به شدت پایین آمده است؛ قرار است چگونه سالانه 4 میلیون متر مکعب آب از پنج حلقه چاه موجود در این منطقه برداشت شود؟
انتقاد‌ها نسبت به ایجاد طرح‌هایی در مناطق کم‌آب به منظور توسعه تولید و تمرکززدایی در صنعت فولاد در شرایطی در گزارش تحقیق و تفحص از نمایندگان مجلس وجود دارد که مجموع طرح‌های استانی در صورت تکمیل در مجموع 6/4 میلیون تن (هرکدام 800 هزار تن فولاد در سال) فولاد تولید خواهند کرد که به دلیل بالا بودن سربار ثابت تولید، بهای تمام‌شده هر واحد بالا می‌رود که توجیه اقتصادی ندارد. از سویی در حال حاضر در دنیا طرح‌های فولادی با ظرفیت کمتر از 2/5 میلیون تن (و در مواردی کمتر از 5 میلیون تن) فاقد توجیه اقتصادی هستند.
طرح‌های هشت‌گانه اشکالات فنی و اقتصادی فراوانی دارند که در نهایت در گزارش تحقیق و تفحص این نتیجه‌گیری را به همراه دارند که فولادهای استانی بدون توجه به آمایش سرزمینی، با نگاه سیاسی و عوام‌فریبانه تاسیس شده‌اند.
در گزارش اخیر به این نکته اشاره شده است که بررسی این موضوع از دیدگاه سیاسی نشان می‌دهد تعهداتی که رئیس‌جمهور وقت در سفرهای استانی برای دولت ایجاد کرده بود سبب چرخش یکباره نگاه شورای اقتصاد از توسعه و ایجاد طرح‌های کلان به ایجاد طرح‌های مختلف در برخی از استا‌ن‌های کشور شده است، این نگاه در حالی به وجود آمد که در اجرای آن نیز تصمیمات نادرست بسیاری اتخاذ شد که از جمله آنها مکان‌یابی نادرست برای اجرای طرح‌های فولادی در مناطق کویری بود.
اجرای طرح‌های استانی فولاد در حالی طی سال‌های گذشته آغاز شد که به گفته کارشناسان تمرکز و سرمایه‌گذاری روی واحدهای تولیدی که از قبل مشغول فعالیت بوده‌اند اقدامی منطقی‌تر به شمار می‌رود. به این ترتیب بر اساس گزارش تحقیق و تفحص مجلس می‌توان گفت فولادهای استانی با نگاه سیاسی و بدون توجه به آمایش سرزمینی و استعدادهای هر استان تاسیس شده‌اند که هرکدام تبعات زیست‌محیطی خاص خود را به همراه خواهند داشت.
تاخیر در اجرای طرح‌ها و رشد چند برابری هزینه‌ها
همچنین در این گزارش تصریح شده است: به دلیل تاخیر در اجرای طرح‌ها و تورم کم‌سابقه سال‌های اخیر، هزینه انجام پروژه‌ها چند برابر شده است. در این میان استانداری‌ها به تعهدات خود مبنی بر انجام زیرساخت‌های لازم برای پروژه‌ها عمل نکردهاند، این در شرایطی است که حتی در صورت تکمیل طرح‌های مذکور، با توجه به نبود زیرساخت‌های مورد نیاز، امکان بهره‌برداری مناسب از این طرح‌ها وجود ندارد.
گزارش تحقیق و تفحص از فولاد کشور به این نکته تاکید دارد که در حال حاضر به دلیل تضعیف شرکت ملی فولاد که زمانی سیاستگذار و ناظر اصلی صنعت فولاد کشور بوده، توازن چرخه تولید بر هم خورده است و طرح‌های مربوط به تولید گُندله، برداشت سنگ‌آهن و مدیریت برنامه‌ریزی برای بازار قٌراضه کشور با تاخیرهای متعدد روبه‌رو است.
این گزارش آمارهای ارائه شده در سال‌های گذشته مبنی بر اینکه ظرفیت عملی تولید فولاد کشور 20 میلیون تن در سال است را نیز زیر سوال برده و تاکید دارد که در خوشبینانه‌ترین حالت، ظرفیت عملی تولید فولاد کشور بین 14/5 تا 16 میلیون تن است.
پرداخت یارانه با پول فولاد
اعضای کمیسیون صنایع و معادن مجلس در تحقیق خود از صنعت فولاد کشور به این نتیجه رسیده‌اند که با توجه به مفاد قرارداد فاینانس با شرکت «سایناشور» چین؛ برای تامین مالی پروژه‌های استانی پیمانکار اجرای فولادسازی‌ها، باید شرکتی چینی باشد و حداقل 65 درصد تجهیزات به‌کار رفته نیز ساخت چین باشد؛ این در حالی است که امکان ساخت بخش اعظم تجهیزات کارخانه فولادسازی در کشور وجود دارد.
این گزارش همچنین از تخلف دولت مبنی بر استفاده از وجوه حاصل از فروش فولاد هرمزگان برای پرداخت یارانه نیز پرده برداشته است؛ این در حالی است که این وجوه باید صرف تکمیل طرح‌های استانی می‌شدند.
در این گزارش آمده است که در فروش اوراق مشارکت طرح‌های فولاد استانی، به دلیل پرداخت نشدن کوپن اوراق مشارکت از سوی سازمان ایمیدرو، بانک‌های ملت و تجارت اقدام به ضبط وثایق که در حقیقت سهام شرکت‌های فولاد مبارکه و شرکت ملی صنایع مس بود، کرده‌اند که این کار در عمل موجب کاهش بیشتر سهم دولت در صنعت راهبردی و استراتژیک فولاد شده است.
در ادامه این گزارش به شرکت‌های فولاد خوزستان و فولاد مبارکه هشدار داده شده است که با توجه به عدم اجرای تعهدات قبلی خود مبنی بر افزایش ظرفیت زیر سقف، تا زمانی که به تعهدات قبلی خود عمل نکردهاند حق خرید طرح‌های فولاد استانی را ندارند.
روزنامه دنیای اقتصاد