آجر نسوز در حقیقت نوعی چینی به‌شمار می‌رود که از انواع خاک‌های نسوز تهیه می‌شود. چینی، همان سرامیک باکیفیت است که دارای ساختاری ظریف‌تر و متراکم‌تر از سفال است. درجه حرارت پخت آجر نسوز، حدود ۱۵۰۰ درجه سانتیگراد است. پیشینه تولید آجر نسوز در ایران به حدود ۴۰ سال پیش بازمی‌گردد.
واحدهای تولید نسوز در ایران
واحدهای تولید نسوز به‌طور عمده در اصفهان در دهه ۵۰ تاسیس شده‌اند. بیشتر فناوری این واحدها از کشورهایی چون روسیه و امریکا در زمان تاسیس به ایران وارد شده‌اند. درباره محصولات نسوز و چگونگی شکل‌گیری این واحدها، فهیمه سعیدی بازنشسته و مدیر پیشین تحقیق و توسعه شرکت فرآورده‌های نسوز آذر اظهار کرد: محصولات نسوز به محصولات شکل‌دار (آجرها) و بی‌شکل (انواع منولیتیک) گفته می‌شود که تحمل و پایداری دیرگدازی در دمای بالا دارند و به‌طور عمده از سوی کارخانه‌های فولاد، سیمان، فلزات غیرآهنی، شیشه، سرامیک و پتروشیمی مصرف می‌شوند. سعیدی در ادامه با اشاره به نخستین واحدهای فرآوری نسوزی که در ایران شکل گرفته‌اند، عنوان کرد: شرکت فرآورده‌های نسوز امین‌آباد حدود ۴۰سال پیش و همزمان با تاسیس ذوب‌آهن اصفهان و به منظور تامین این واحد ذوب تاسیس شد.
این واحد تولید محصولات نسوز در حقیقت به‌عنوان قدیمی‌ترین تولیدکننده انواع محصولات شاموتی یا آلومینوسیلیکاتی به‌شمار می‌رود. وی در ادامه با اشاره به واحدهای دیگری که در این زمینه شکل گرفته‌اند، گفت: شرکت فرآورده‌های نسوز آذر نیز گرچه در سال ۱۳۷۱ تاسیس شد، اما با در اختیار داشتن کارخانه تولیدات نسوز (واحد یک) واقع در ذوب آهن اصفهان که فناوری آن با ورود کارخانه ذوب‌آهن از کشور روسیه خریداری شد، پس از امین‌آباد از قدمای تولیدکننده محصولات نسوز در ایران محسوب می‌شود. سعیدی درباره این واحد تولیدی نسوز عنوان کرد: این شرکت با تولید مواد اولیه دولومایی و محصولات شکل‌دار و بی‌شکل دولومیتی همچنان تنها تولیدکننده محصولات دولومیتی تا حال حاضر در کشور است. انواع محصولات دولومیتی، آلومینوسیلیکاتی، آلومینایی، قلیایی شامل (منیزیایی، منیزیا-کرومیتی، منیزیا-اسپینل، منیزیا کربنی، آلومینایی- منیزیایی -کربن) صفحه‌ها و نازل‌های دریچه کشویی به‌صورت محصولات شکل‌دار و همچنین انواع محصولات بی‌شکل در سبد محصولات این شرکت برای ارائه به مصرف‌کننده قرار دارد.
وی با اشاره به واحدهای دیگری که پیش از انقلاب در زمینه نسوز شکل گرفته‌اند، خاطرنشان کرد: شرکت فرآورده‌های نسوز ایران (ایرفکو) واقع در مبارکه اصفهان نیز با بهره‌گیری از فناوری امریکایی و با آغاز به کار تولید از سال۱۳۵۶ از قدمای تولیدکننده محصولات نسوز در کشور محسوب می‌شود و انواع محصولات دیرگداز شکل‌دار شاموتی، آلومینایی، (قلیایی شامل منیزیایی، کرومیتی، منیزیا-کرومیت، کرومیت- منیزیایی، اسپینلی، منیزیا کربنی، آلومینا- منیزیا-کربنی و... ) و همچنین انواع محصولات بی‌شکل را تولید و به مشتریان خود عرضه می‌کند. وی با اشاره به واحدهایی که پس از انقلاب احداث شده‌اند، بیان کرد: شرکت فرآورده‌های نسوز پارس واقع در استان یزد نیز با آغاز به کار تولید در سال ۱۳۷۲ و با بهره‌گیری از فناوری ژاپنی، انواع محصولات شکل‌دار قلیایی، منیزیا-کربن، آلومینا- منیزیا-کربن، غیراکسیدی تولید می‌کند.
همچنین انواع محصولات بی‌شکل قلیایی از تولیدات این شرکت است. سعیدی در ادامه بیان کرد: علاوه بر این واحد تولیدی شرکت فرآورده‌های دیرگداز ایران واقع در گناباد نیز در سال ۱۳۷۵آغاز به کار کرد و انواع فرآورده‌های شکل‌دار و بی‌شکل نسوز قلیایی شامل دیرگدازهای کرومیتی، منیزیایی، منیزیت-کرومیتی، کرومیت- منیزیتی، منیزیا-کربن، منیزیا اسپینل و... را تولید می‌کرد. وی در پایان با تاکید بر این موضوع که واحدهای کوچک بسیار دیگر در زمینه نسوزها در سراسر ایران در این سال‌ها شکل گرفته‌اند، یادآور شد: به جز ۵ شرکت بزرگ تولیدکننده محصولات دیرگداز یادشده، بسیاری از تولیدکنندگان محصولات نسوز کوچک نیز در سطح کشور وجود دارند که این واحدها، محصولات خود به‌ویژه انواع محصولات بی‌شکل را به میزان محدود تولید و به بازار مصرف عرضه می‌کنند.
نسوزهای ساختمانی
همانطور که گفته شد، مواد نسوز و دیرگداز، به مواد سرامیکی و غیرفلزی گفته می‌شود که می‌توانند در درجه حرارت‌های بالا پایدار باشند. مواد نسوز باید قابلیت حفظ خصوصیات فیزیکی و شیمیایی مورد نظر را در درجه حرارت‌های بالا و شرایط محیط عمل داشته باشند. قدرت پایداری در درجه حرارت‌های زیاد اگرچه یک عامل تعیین‌کننده برای گروه‌بندی یک ماده به‌عنوان یک دیرگداز است، ولی با این حال انتظار می‌رود که ماده نسوز در مقابل نیروهای مخرب دیگری که به احتمال در شرایط عمل با آن روبه‌رو می‌شود، نیز مقاوم باشد. یکی از موارد مصرف آجرهای نسوز، استفاده از آنها در ساختمان‌سازی است. یک ساختمان آجری جزئی از طبیعت است و هم‌شکلی و یکرنگی آن را نه‌تنها به هم نمی‌زند، بلکه رنگ و فرم چشم‌نوازی به آن نیز می‌دهد، از این‌رو همواره مورد پسند همگان است.
البته یک ساختمان آجری همانند یک فرش دستبافت، می‌تواند ترکیبی از سلیقه‌های معماران و هنرمندان در این زمینه باشد. امروزه به منظور حفظ و ماندگاری بناهای مهم و خاص در برابر سایش و یخبندان‌های مکرر و قابلیت مصرف در تمامی شرایط اقلیمی از آجر نسوز استفاده می‌شود. بعضی از این آجرها دارای تنوع رنگ، زیبایی و استحکام فوق‌العاده هستند. رضا میرفضلی کارشناس مواد درباره خواص آجرهای نسوز و استحکام آنها عنوان کرد: بدون شک ساخت بناها در هر دوره تاریخی، صنعتی را با نام صنعت تولید آجر ایجاد کرده است، هرچند تولید آجر در قدیم با دوران معاصر تفاوت اساسی دارد، اما در گذشته نیز این صنعت مورد توجه بوده است.
وی در ادامه خاطرنشان کرد: اما به‌تدریج با گسترش علوم این صنعت نیز رشد قابل توجهی داشت تا امروز که علاوه بر خودکفایی در تولید انواع آجر به‌ویژه آجر نسوز شاهد زیبایی و استحکام هرچه بیشتر ساختمان‌ها هستیم. میرفضلی با اشاره به مزایای استفاده از آجر نسوز یادآور شد: این صنعت پیشرفت قابل توجهی را در چند سال اخیر در کشور ما داشته است، اما همچنان نیز می‌تواند جایگاه بهتری به‌دست بیاورد، چراکه آجر نسوز به‌ویژه در ساختمان‌سازی می‌تواند مزایای زیادی چون مقاومت بالا و زیبایی به همراه داشته باشد که هنوز مردم از این مزایا به خوبی آگاه نیستند.
وی درباره ویژگی آجرهای نسوز عنوان کرد: آجرهای نسوز مرغوبی تولید می‌شوند که به‌دلیل وجود عناصر خاص در ترکیبات‌شان هنگام پخت، محصول تولیدی با مقاومت بیشتری شکل می‌گیرد که در برابر هر شرایط آب و هوایی و نوسان دمایی یا باران و برف مقاوم بوده و تغییرناپذیر است. از این‌رو و با توجه به این ویژگی‌ها در مقابل فرسایش و ساییدگی، به مراتب ماندگاری چندین برابر بیشتر از آجرهای معمولی دارد.
صمت