به‌این‌ترتیب، یک‌میلیون و ٨٤٧هزار و ٢٦٤ نفر روی زون‌فرونشست جنوب پایتخت زندگی می‌کنند. از آنجا که به گفته انوشیروان کنی، عضو هیئت‌علمی دانشگاه شهیدبهشتی، رفتارهای حاصل از فرونشست زمین مانند زلزله غیرقابل‌پیش‌بینی است، کسی نمی‌داند که با تداوم روند فرونشست در جنوب تهران، چه بلایی در انتظار زیرساخت‌های اصلی کشور خواهد بود و حجم خسارات چگونه است. فقط می‌دانیم که این زیرساخت‌ها در معرض تهدید فرونشست قرار دارند و باید برای کنترل این روند، چاره‌ای اندیشید.
فرونشست زمین خسارات مالی و جانی زیادی برای کشورهایی که درگیر آن هستند، به همراه دارد. سازه‌های خطی هم‌چون ریل‌های راه‌آهن و لوله‌های گاز و آب، با وقوع فرونشست‌ها، دچار خسارت می‌شوند. این سازه‌ها وقتی در مسیر خود با پدیده فرونشست روبه‌رو شوند، دچار مشکل خواهند شد و پیوسته باید مسیر حرکت آنها اصلاح شود. هزینه‌های اصلاح این مسیرها را اگر جمع کنیم، سالانه رقم بالایی به اقتصاد کشور تحمیل می‌شود که در نتیجه برداشت بیش‌از‌حد از منابع آب زیرزمینی برای توسعه کشاورزی در جنوب تهران حاصل شده است. با توجه به آمارهای ارائه‌شده از سوی علی بیت‌اللهی، رئیس بخش زلزله‌شناسی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی که از تهدید فرونشست زمین برای راه‌آهن تهران-جنوب، تهران-تبریز و مترو خبر داده است، خسارات ناشی از فرونشست زمین در جنوب تهران، رقم چشمگیری خواهد بود.
براساس گزارش «تسنیم»، بیت‌اللهی اعلام کرد: فرونشست، جنوب تهران، گستره‌های جنوبی و جنوب غرب آن را تا اراضی پایین‌دست ورامین و پیشوا تهدید می‌کند و زون فرونشست در جنوب شهر تهران، علاوه‌بر مناطق شهری تهران، نسیم‌‌‌شهر، صباشهر، اسلامشهر، باقرآباد، کهریزک، چهاردانگه و نصیرآباد را نیز دربر می‌‌گیرد.
به گفته او، اتوبان آزادگان، جاده قدیم کرج، اتوبان تهران-ساوه و جاده قدیم ساوه، جاده احمدآباد مستوفی، بلوار رسول اکرم، بلوار غدیر و جاده شهریار و بزرگراه کمربندی دوم تهران از بزرگراه‌ها و جاده‌های مهمی است که در این محدوده واقع شده است.
رئیس بخش زلزله‌شناسی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی بیان کرد: وجود پالایشگاه نفت تهران و کارخانه‌های بسیاری نظیر ایران‌خودرو دیزل، سایپا، شیر پاستوریزه تهران و شهرک‌‌های‌صنعتی متعدد، این منطقه (جنوب تهران) را بسیار بااهمیت کرده است.
او با اشاره به نتایج بررسی‌های مرکز تحقیقات راه، طول خط راه‌آهن قرارگرفته در زون‌فرونشست را حدود ١٢٠کیلومتر دانست. این مقام مسئول همچنین افزود: براساس مطالعات انجام‌شده، ٢٥کیلومتر از خطوط مترو در همین زون واقع‌اند. همچنین اتوبان‌های بینشهری نیز در محدوده فرونشست، گستردگی طویلی دارند که جمع طول آنها حدود ٢٠٠ کیلومتر است.
ترک و شکاف در محدوده پل‌ها
بیت‌اللهی درباره وضعیت راه‌های مواصلاتی تحت‌تأثیر پدیده فرونشست گفت: راه‌ها و معابر شهری و بینشهری اصلی و فرعی نیز جمعا طولی در حدود دو هزارو ٣٠٠ کیلومتر در محدود فرونشست دارند، ضمن اینکه حدود ٢١دهنه پل در منطقه فرونشست قرار گرفته است که به‌عنوان نقاط مهم ارتباطی مسیرها به هم تلقی می‌شود. برخی از این پل‌ها در منطقه فرونشست دچار ترک و شکاف در اثر فرونشست شده‌اند.
او با اشاره به اینکه فرودگاه مهرآباد در جوار زون فرونشست قرار دارد، دو انبار مواد نفتی و سوختی و حدود ٤٤ جایگاه پمپ بنزین و ١٥ جایگاه پمپ گاز، ٣٠ کیلومتر خط لوله نفت، ٧٠ کیلومتر خطوط فشارقوی، ٢٠٠ کیلومتر خطوط اصلی گاز، ٥ منطقه شهری تهران، هشت شهر و ٩٩ آبادی را جزء زیرساختهایی دانست که در زون فرونشست قرار گرفته‌اند.
رئیس بخش زلزله‌شناسی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی با اعلام اینکه یک‌میلیون و ٨٤٧ هزار و ٢٦٤ نفر روی زون فرونشست جنوب پایتخت زندگی می‌کنند، ٢٥١ هزار و ٤٨٠ دستگاه ساختمان، ٢٨٨ مرکز آموزشی، ٥٧ بیمارستان و ٦٦ کارگاه تولیدی را نیز مستقر در زون فرونشست اعلام کرد. او تأکید کرد: قرارگیری فرودگاه مهرآباد در حاشیه اراضی و زون فرونشست زمین یکی از مهم‌ترین عوامل ریسک فرونشست را در این محدوده به‌وجود آورده است. قرارگیری فرودگاه در حاشیه زون فرونشست، امکان پدیداری ترک‌ها و شکاف‌های سطح زمین را در این محدوده فراهم می‌کند. نکته مهم دیگر، واقع‌شدن تعدادی از گسل‌های لرزه‌زای منطقه در زون فرونشست است. طول گسل‌های موجود در محدوده فرونشست حدود ١٦٥ کیلومتر برآورد شده است.
راهی برای کنترل خطر وجود ندارد
اگرچه بر اساس گزارش مهر، محمدسعید ایزدی، دبیر شورای‌عالی شهرسازی و معماری، از شناسایی نقاط پرخطر از نظر زلزله و مناطق مستعد فرونشست در شهر تهران و تدوین راهکارهای مهار خطر در قالب یک سند، در شورای‌عالی شهرسازی و معماری خبر داده است، اما انوشیروان کنی، استاد دانشگاه شهید بهشتی، در گفت‌وگو با «شرق»، کنترل پدیده فرونشست زمین را غیرممکن معرفی می‌کند.
به گفته او، درحال‌حاضر حتی اگر روند برداشت آب زیرزمینی هم متوقف شود، چون اراضی جنوب تهران خسارت دیده است و در مدت ٤٠ تا ٥٠ سال گذشته برداشت آب اثر خود را گذاشته، با کنترل برداشت‌ها، فرونشست تا ٢٠ و ٢٥ سال دیگر ادامه خواهد یافت.
این استاد دانشگاه شهید بهشتی در تشریح سخن خود گفت: فضایی بین دانه‌های خاک و ذرات زیر زمین وجود دارد که پر از آب شده است. آب، فشار به دانه‌ها وارد می‌کند و نمی‌گذارد آن دانه‌ها به هم نزدیک شوند. با برداشت آب، فشار روزنه‌ای صفر می‌شود و از بین می‌رود. دانه‌ها به هم می‌چسبند و فاصله آنها از هم کم می‌شود. اینها تحت وزن خاک بالاسری به هم نزدیک می‌شوند، هرچه آب از اعماق بیشتر برداریم، لایه‌های اعماق بیشتری تخریب می‌شوند. حتی اگر جلوی برداشت آب را بگیریم، لایه‌های بالاسری تخریب شده است و این روند برگشت‌پذیر نیست و نمی‌توان زمین را بالا آورد.
او ادامه داد: اگر برداشت‌ها را کنترل کنیم، نهایتا شرایط بدتر نمی‌شود. به گفته کنی، میزان خسارات ناشی از فرونشست قابل تخمین نیست و در جاهای مختلف فرق می‌کند. اگر زیر یک شهر فروبنشیند که برج میلاد روی آن است با زمینی که در آن کشاورزی می‌شود، خسارت‌های مختلفی به بار می‌آید.
به اعتقاد او، در جنوب تهران ما یک فرونشست یکنواخت داریم که کل پهنه در حال پایین‌رفتن است. اگر حجم تخلیه آب به حدی باشد که لایه‌های بالاسری بریزند و در زمین یک حفره ایجاد شود - که اصطلاحا گفته می‌شود زمین دهن باز کرده- در آن صورت خسارات جبران‌ناپذیر خواهد بود، البته این خسارت تاکنون رخ نداده است.
این استاد دانشگاه شهید بهشتی اضافه کرد: همان‌طور که کسی نمی‌تواند زلزله را پیش‌بینی کند، دهن بازکردن زمین هم غیرقابل‌پیش‌بینی است. اگر زمین دهن باز کند، احتمال انفجار ناشی از مراکز ذخیره سوخت و لوله‌های گاز و... وجود دارد، ولی این رخداد بستگی کامل به شرایط دارد.
شرق