شبکه تحلیلگران تکنولوژی ایران مطالعه‌ای روی 4 سناریوی پیش روی دولت درباره حل مشکلات گام اول هدفمندی یارانه‌ها و جبران کسری بودجه دولت در این زمینه انجام داده است و بر اساس الگوریتم TOPSISو متکی بر نظرسنجی از تعدادی از نخبگان اقتصادی به این نتیجه رسیده است که از میان 4 سناریوی متصور برای حل مشکل دولت، «افزایش قیمت مصارف بیش از الگو» امتیاز مثبت بیشتر و تبعات منفی کمتری در حل مشکلات دولت خواهد داشت. این مطالعه توسط سجاد حسین‌نیا و حسین عسگری از کارشناسان ارشد انرژی شبکه تحلیلگران فناوری ایران انجام شده است.
متن گزارش مطالعاتی:
1- یکی از مشکلات دولت در ادامه اجرای قانون هدفمند کردن یارانه‌ها، تامین منابع مورد نیاز برای پرداخت یارانه‌های نقدی خانوارهاست. بر اساس نامه دولت به مجلس در این خصوص تنها 58 درصد منابع یارانه نقدی از فروش حامل‌های انرژی و مابقی از بودجه عمومی و استقراض از بانک مرکزی و صندوق توسعه ملی تامین شده است. برای حل این مشکل دولت و مجلس قصد دارند با همکاری یکدیگر نسبت به اصلاح وضعیت اجرای گام اول قانون هدفمند کردن یارانه‌ها اقدام و کسری منابع یارانه‌های نقدی را جبران کنند.
این در حالی است که ضروری است علاوه بر تامین منابع مالی یارانه‌های نقدی پرداختی به خانوارها صرفه‌جویی و کاهش شدت مصرف انرژی کشور در دستور کار قرار گیرد. یکی از دلایل اصلی کنترل مصرف انرژی کشور در سال اول گام نخست اجرای قانون هدفمند کردن یارانه‌ها، استفاده از سناریوی قیمتی- مقداری و افزایش قیمت حامل‌های انرژی در مصارف بیش از الگو به جای سناریوی افزایش قیمت بوده است که انگیزه صرفه‌جویی در مصرف انرژی را افزایش داد.
2- برای حل مشکل فوق 4 سناریوی زیر مطرح است:
الف) حذف سه دهک بالای درآمدی
ب) کاهش یارانه نقدی تمام خانوارها
ج) افزایش قیمت حامل‌های انرژی در تمامی پله‌های مصرف
د) افزایش قیمت حامل‌های انرژی در مصارف بیش از الگو
الف) سناریوی حذف سه دهک بالای درآمدی از دریافت یارانه نقدی: این سناریو در روزهای اخیر مورد توجه دولت قرار گرفته است. در این سناریو یارانه‌های نقدی سه دهک بالای درآمدی به طور کامل حذف می‌شود. این سه دهک 30 درصد جمعیت کشور را که درآمد بالاتری دارند شامل می‌شود.
سناریوی مذکور حتی اگر به صورت صحیح اجرا شود، ممکن است برای گروهی ایجاد نارضایتی داشته باشد. ضمن آن که در کشور ما بانک‌های اطلاعاتی، بسیار ناقص است و عموما در اینگونه مسائل سعی می‌شود از خوداظهاری کمک گرفته شود. از طرف دیگر به دلیل اجرا نشدن قانون مبارزه با پولشویی بسیاری از معاملات به صورت نقدی انجام می‌شود و لذا کشف درآمد حقیقی افراد بسیار سخت است.
علاوه بر آن لازم است درآمد افراد و دارایی‌های آنان همزمان مورد توجه قرار گیرند. از آنجا که عمده دارایی‌های افراد در ایران به صورت ملک و مستغلات می‌باشد و سازمان ثبت اسناد تا کنون در ثبت الکترونیکی و شناسنامه‌دار کردن آنان به طور کامل موفق نبوده است، در این مورد با مشکل مواجه خواهیم بود.
البته می‌توان در کوتاه مدت راهکارهایی به منظور شناسایی افراد پر درآمد بر اساس نوع مصارف خاص آنان(ملک محل سکونت بر اساس زیربنا و جغرافیای ملک، نوع خودروی مصرفی، سفرهای تفریحی خاص، کارت بازرگانی، حساب‌های بانکی با تراکنش زیاد و امثال آن) ارائه داد.
این سناریو حتی اگر با دقت کامل انجام شود اجرای آن فقط در تامین منابع مالی موثر است و در کنترل صرفه‌جویی و شدت مصرف انرژی اثری ندارد. از طرف دیگر عدالت حکم می‌کند که افراد به دلیل درآمد زیاد جریمه نشوند، بلکه کسانی جریمه شوند که مصرف بیش از الگو دارند و از یارانه بیشتری نسبت به سایرین استفاده می‌کنند.
ب) سناریوی کاهش یارانه نقدی خانوارها: دولت می‌تواند در این مرحله کسری منابع یارانه‌های نقدی را با کاهش یارانه نقدی خانوارها جبران کند. به عنوان نمونه اگر تنها 60 درصد منابع یارانه‌های نقدی از محل فروش حامل‌های انرژی تامین شود، یارانه‌های نقدی 40 درصد کاهش یابد.
این سناریو مشکل کسری منابع پرداختی را حل می‌کند، ولی مورد قبول تعداد زیادی از خانوارها به ویژه خانوارهای کم‌درآمد نیست؛ چرا که یارانه نقدی در سبد درآمدی این خانوارها سهم قابل توجهی دارد و روی آن حساب ویژه‌ای باز کرده‌اند.
ج) سناریوی افزایش قیمت حامل‌های انرژی در تمامی پله‌های مصرف: افزایش قیمت حامل‌های انرژی در تمامی پله‌های مصرف از جمله مواردی است که می‌تواند در این مرحله مورد توجه باشد. به عبارت دیگر دولت می‌تواند با حفظ میزان پرداخت یارانه‌های نقدی به تمام خانوارها با افزایش قیمت حامل‌های انرژی در تمامی پله‌های مصرف، کسری منابع یارانه‌ها را تامین کند.
افزایش قیمت حامل‌های انرژی می‌تواند در تمامی حامل‌های انرژی یا گروهی از حامل‌ها مورد استفاده قرار گیرد. این سناریو گرچه تاثیر چشم‌گیری در کاهش شدت مصرف انرژی دارد، اما موجب افزایش تورم خواهد شد. در شرایط کنونی اقتصاد ایران که تورم شدیدی بر آن حاکم است، اجرای هر روشی که همراه با تورم باشد، کارآیی آن را کاهش می‌دهد. در این سناریو ضروری است افزایش قیمت‌های حامل‌های انرژی صرفا در مصرف خانوارها انجام پذیرد.
د) سناریوی افزایش قیمت حامل‌های انرژی در مصارف بیش از الگو: این سناریو بر این مبنا استوار است که در هر بخش میزان مشخصی برای مصرف حامل‌های انرژی به عنوان الگوی مصرف در نظر گرفته شود و صرفا قیمت میزان مصرف بیش از الگو افزایش یابد.
در نتیجه با افزایش هزینه مصرف مازاد بر الگوی مصرف، می‌توان کسری منابع یارانه‌های نقدی را جبران و میزان یارانه نقدی خانوارها را حفظ کرد. در این سناریو به دلیل آن که افزایش قیمتی در حامل‌های انرژی بخش تولید و حمل و نقل بار و مسافر صورت نمی‌گیرد، اثر زیادی بر تورم نخواهد داشت، انگیزه صرفه‌جویی را به شدت افزایش می‌دهد و کمبود منابع مالی مورد نیاز را صرفا از محل مصارف مازاد بر الگوی مصرف تامین می‌نماید.
3- سناریوهای پیش روی دولت را می‌توان بر اساس شاخص‌های زیر بررسی کرد:
الف) توانایی اجرای درست سناریو
ب) تقویت عدالت
ج) افزایش انگیزه خانواده‌ها برای صرفه¬جویی و کاهش شدت مصرف انرژی
د) افزایش تورم
ه) ایجاد نارضایتی ناشی از اجرای سناریو
الف) توانایی اجرای درست سناریو
اجرای هر یک از سناریوها در این گام نیازمند در اختیار داشتن زیرساخت‌های مختلفی از جمله سامانه‌های اطلاعاتی و نرم‌افزاری است. توانایی اجرای درست سناریو یکی از عواملی است که می‌تواند تحقق اهداف اجرای هر یک از گام‌های هدفمند کردن یارانه‌ها را تحت تاثیر قرار دهد.
به عبارت دیگر با توجه به وضعیت زیرساخت‌های اطلاعاتی موجود در کشور هر یک از سناریوها در مرحله اجرا ممکن است با مشکلاتی مواجه شوند. در نتیجه یکی از شاخص‌های اصلی برای مقایسه سناریوها، توانایی اجرای سناریو به صورت صحیح است.
در نتیجه سناریوی «حذف یارانه سه دهک بالای درآمدی از دریافت یارانه نقدی» به دلیل خطای بالای شناسایی خانوارها نمی‌تواند به نحو درست اجرا شود. بنابر این خطای بالای اجرای این سناریو، نارضایتی اجتماعی حاصل از آن را افزایش می‌دهد. در حالی که دیگر سناریوها از نظر اجرایی با چنین مشکلی مواجه نیستند.
ب) تقویت عدالت
عدالت اجتماعی یکی از شاخص‌هایی است که لازم است در تمامی سازوکارهای اقتصادی کشور مورد توجه باشد. در نتیجه در اجرای هر یک از گام‌های قانون هدفمندی یارانه‌ها ضروری است قیمت‌های حامل‌های انرژی در پله‌های مختلف مصرف انرژی به گونه‌ای تنظیم شود که مصرف بیشتر مترادف با بهره‌مندی بیشتر از یارانه نباشد. اصولا جریمه افراد به دلیل درآمد بیشتر بر خلاف عدالت است. لذا افراد بایستی هزینه مصرف بیش از الگوی خود را به صورت واقعی و غیر یارانه‌ای پرداخت نمایند.
ج) افزایش انگیزه خانواده‌ها برای صرفه‌جویی و کاهش شدت مصرف انرژی
یکی از اصلی‌ترین اهداف اجرای قانون هدفمند کردن یارانه‌ها، صرفه‌جویی و کاهش شدت مصرف انرژی در کشور با استفاده از ابزارهای قیمتی و مقداری بوده است. از آنجا که هزینه‌های مصرف انرژی سهم بالایی در سبد مصرفی خانوارهای پردرآمد ندارد، سناریوی حذف یارانه سه دهک بالای درآمدی نقش چندانی در کاهش مصرف ندارد.
همچنین سناریوی «کاهش یارانه نقدی» به دلیل آن که قیمت نسبی انرژی را در کشور تغییر نمی‌دهد، تاثیر چندانی در صرفه جویی ندارد؛ اما سناریوی «افزایش قیمت حامل‌های انرژی در تمامی پله‌های مصرف» خانواده‌ها را به صرفه‌جویی تشویق می‌کند.
در مقایسه با سه سناریوی اول، سناریوی «افزایش قیمت حامل‌های انرژی در مصارف بیش از الگو» انگیزه کاهش مصرف را بیشتر از سه سناریوی دیگر تقویت می‌کند؛ زیرا هزینه مصرف‌کنندگانی که طبق الگو مصرف می‌کنند، افزایش چندانی پیدا نمی‌کند و کسانی که بیش از الگو مصرف کنند متناسب با سطح مصرفشان، شاهد افزایش تصاعدی هزینه‌های مصرف انرژی هستند.
د) افزایش تورم
شرایط کنونی اقتصاد کشور و تورم بالای 30 درصدی از جمله مواردی است که ضرورت توجه ویژه به آثار تورمی سناریوهای مختلف را بیش از پیش روشن می‌کند. در نتیجه سناریوی مطلوب در این مرحله نباید به تورم و انتظارات تورمی دامن بزند. سناریوی «افزایش قیمت حامل‌های انرژی در تمام پله‌های مصرف» نسبت به دیگر سناریوها تورم را بیشتر افزایش می‌دهد.
افزایش قیمت در تمام پله‌های مصرف، افزایش هزینه تمام خانواده‌ها را در پی دارد و علاوه بر اثرات حقیقی، موجب تشدید انتظارات تورمی گستردهای در جامعه می‌شود و بر تورم عمومی کشور می‌افزاید.
ه) ایجاد نارضایتی
از آن جا که اجرای گام‌های بعدی قانون هدفمند کردن یارانه‌ها تغییر قیمت حامل‌های انرژی یا نحوه پرداخت یارانه نقدی خانوارها را به همراه دارد، می‌تواند باعث بروز مخالفت‌هایی در سطح جامعه شود.
در نتیجه برای انتخاب سناریوی اصلی در این گام ضروری است آثار اجتماعی حاصل از اجرای آن مورد توجه واقع شود. بر اساس این شاخص، سناریوی کاهش یارانه نقدی و سناریوی افزایش قیمت حامل‌های انرژی در تمامی پله‌های مصرف نارضایتی گسترده ایجاد می‌کند.
این در حالی است که سناریوی «افزایش قیمت حامل‌های انرژی در مصارف بیش از الگو»، تنها مصرف مازاد را محدود می‌کند و عموم مصرف‌کنندگان در صورت کاهش مصرف می‌توانند هزینه مصرف خود را کاهش دهند. سناریوی «حذف سه دهک بالای درآمدی» نیز به دلیل ناچیز بودن سهم یارانه نقدی از کل درآمد خانوار در صورتی که با دقت بالا و صحیح انجام شود، نارضایتی چندانی به همراه ندارد.
4- چهار سناریوی موجود بر اساس شاخص‌های «توانایی اجرای درست سناریو»، «تقویت عدالت»، «افزایش انگیزه خانواده‌ها برای صرفه‌جویی و کاهش شدت مصرف انرژی»، «افزایش تورم» و «ایجاد نارضایتی ناشی از اجرای سناریو» با استفاده از روش TOPSIS مقایسه شده‌اند.
روش TOPSIS یک روش برای اولویت‌بندی بین گزینه‌های مختلف است که بر مبنای آن هر یک از سناریوها در نهایت عددی بین صفر تا یک کسب می‌کنند. نزدیک بودن نتایج نهایی به عدد یک نشانگر مطلوب بودن و نزدیک بودن به عدد صفر نشانگر نامطلوب بودن آن سناریو است. به عبارت دیگر اگر گزینه‌ای موفق به کسب عدد یک شود، این گزینه کاملا ایده‌آل محسوب می‌شود. در این روش وزن هر شاخص و امتیاز کسب شده توسط هر سناریو از طریق پرسشنامه از کارشناسان مربوطه تعیین می‌گردد. جدول زیر نتایج نهایی این روش را در موضوع این مطالعه نشان می‌دهد.
نتایج حاصل از اجرای این روش برای مقایسه سناریوهای یاد شده نشان می‌دهد که سناریوی «افزایش قیمت حامل‌های انرژی در مصارف بیش از الگو» با بیشترین امتیاز معادل 0٫85 از بیشترین مطلوبیت برخوردار است و این سناریو با سه سناریوی دیگر تفاوت معناداری دارد.
جمع‌بندی
نتایج ذکر شده در این مطالعه نشان می‌دهد در مجموع اجرای سناریوی «افزایش قیمت حامل‌های انرژی در مصارف بیش از الگو» علاوه بر منافعی که در «توانایی اجرای درست سناریو»، «تقویت عدالت»، «افزایش انگیزه خانواده‌ها برای صرفه‌جویی و کاهش شدت مصرف انرژی» دارد، مشکلات کمتری در زمینه «افزایش تورم» و « ایجاد نارضایتی ناشی از اجرای سناریو» نسبت به سه سناریو دیگر به همراه می‌آورد.
در نتیجه ضروری است اجرای قانون هدفمند کردن یارانه‌ها را در این مرحله بر مبنای سناریوی «افزایش قیمت حامل‌های انرژی در مصارف بیش از الگو» عملیاتی کرد.
ضمن این که اجرای این سناریو، بر خلاف حذف دهک‌های درآمدی قابلیت ادامه در گام‌های بعدی را دارد. در حالی که سناریوی «حذف دهک‌های درآمدی» با ادامه در گام‌های بعدی موجب توقف کامل قانون هدفمندی می‌گردد.
علاوه بر آن کنترل مصرف انرژی و کنترل تورم در اجرای هر روشی در گام‌های مختلف اجرای قانون هدفمندی ضروری است مد نظر قرار گیرد. چرا که اگر تورم و مصرف انرژی کنترل نشود با گذر زمان یارانه اختصاص یافته به انرژی به مرور افزایش یافته و هر چند سال مجبور به تکرار یک گام دیگر در اجرای قانون هدفمندی هستیم و این چرخه به صورت مداوم تکرار می‌شود.
خبرگزاری تسنیم