سازمان جهانی سفر و گردشگری در تازه‌ترین گزارش آماری که اخیرا از وضعیت گردشگری ایران به لحاظ اشتغال، درآمد و سرمایه‌گذاری منتشر کرده، یادآور می‌شود کشورمان از نظر درآمدهای گردشگری در مکان 39 جهان قرار گرفته است. البته در این محاسبه، نسبت درآمدهای گردشگری به کل اقتصاد کشور در نظر گرفته نشده و نمی‌توان چندان به آن اتکا کرد. حال آنکه با توجه به درآمدهای گردشگری نسبت به کل اقتصاد، جایگاه ایران در بین کشورهای جهان به رتبه 136 تنزل پیدا می‌کند. بیشترین رشد را باید در افزایش اثرات مستقیم گردشگری در اقتصاد کشور مشاهده کرد. البته باید به این نکته هم توجه کرد که ایران با توجه به توسعه نیافته بودن بخش گردشگری خود، فرصت بیشتری برای رشد دارد و بخشی از دلیل قرار گرفتن آن در جایگاه کنونی، ناشی از این موضوع است.با این وجود وضعیت ایران از نظر رشد بلندمدت چندان مساعد نیست و انتظار می‌رود که در سال‌های آینده رتبه هشتادم جهان را به خود اختصاص دهد.
سهم ناچیز گردشگری در اقتصاد ایران
در گزارش منتشر شده، سهم مستقیم گردشگری در اقتصاد ایران در سال 2015 میلادی، 2/5 درصد بوده است. این رقم چه برای میانگین جهانی و چه برای میانگین خاورمیانه، 3 درصد است و ظرفیت‌های استفاده نشده ایران را نشان می‌دهد. با این حال انتظار می‌رود که در سال 2016، درآمدهای مستقیم گردشگری با سرعت (6/7 درصد بیشتر نسبت به سال پیش) افزایش یابد. این سرعت رشد در سال‌های پس از آن اندکی کند می‌شود و در بازه 2016 تا 2026 به 4/9 درصد خواهد رسید. براین اساس پیش‌بینی می‌شود سهم درآمدهای مستقیم گردشگری از اقتصاد کل کشور تا سال 2026 به 2/8 درصد افزایش یابد که البته باز هم با میانگین جهانی فاصله دارد.
رشد سهم درآمدهای کل گردشگری و صنایع وابسته در سال جاری میلادی و بازه 10 ساله تا 2026، مسیر دشوارتری را طی خواهد کرد و سرعت آن کمتر از رشد سهم درآمدهای مستقیم در کل اقتصاد است. این رشد به تدریج برای 2016 و بازه 10 ساله پیش‌رو، به ترتیب 5/9 و 4/7 درصد خواهد بود. به این صورت سهم درآمدهای کل گردشگری از اقتصاد ایران از 6/7 درصد کنونی به 7/3 درصد خواهد رسید. این رشد کند درآمدهای کل گردشگری نسبت به درآمدهای مستقیم نشان از آن دارد که زیرساخت‌ها و صنایع وابسته و پشتیبان گردشگری با سرعت کمتری در حال رشد هستند و بخش عمده توسعه در بنگاه‌ها و مراکزی انجام می‌شود که به‌صورت مستقیم با گردشگران در ارتباط قرار دارند. از طرفی سرمایه‌گذاری‌ها و هزینه‌های دولتی برای توسعه سفر و گردشگری هم در این بند جای می‌گیرد که نشان از ناکافی بودن آنها دارد.
وضعیت اشتغال‌زایی گردشگری
تعداد مشاغل مستقیم گردشگری ایران در سال 2015 برابر با 476 هزار نفر بوده است که 1/9 درصد از کل اشتغال کشور را دربرمی‌گیرد. این وضعیت در حالی است که میانگین جهانی اشتغال‌زایی بخش گردشگری، 3/6 درصد اعلام می‌شود. با این حال، برآورد سازمان سفر و گردشگری آن است که میزان اشتغال مستقیم در گردشگری ایران در سال 2016 میلادی، 4/2 درصد رشد را تجربه کند و در بازه 2016 تا 2026 هم 3/ 3 درصد افزایش یابد. رشد میزان اشتغال کل بخش گردشگری (در بنگاه‌های گردشگری و صنایع وابسته) نیز در دو دوره مورد بررسی به ترتیب 3/8 و 3/1 درصد خواهد بود؛ این در حالی است که رشد آن در سال گذشته میلادی به 5/6 درصد رسیده بود.
کارشناسان معتقدند این آمار می‌تواند دو موضوع را گوشزد کند؛ نخست آنکه سرعت افزایش اشتغال از سرعت افزایش درآمدزایی گردشگری پایین‌تر است و این موضوع نشان می‌دهد که گردشگری ایران به واسطه توسعه حوزه‌های پردرآمدتر آن در حال رشد است و نه بخش‌هایی که نیاز به نیروی کار بیشتری دارند. با این همه دست‌کم سرعت افزایش درآمدزایی آن در حال حاضر نسبت به درآمدزایی آن در گذشته افزایش یافته است. از طرف دیگر می‌تواند نشان‌دهنده افزایش مخارج سرانه گردشگران هم باشد. در هر صورت، این روند با آنکه درآمدهای گردشگری ایران را با سرعت بیشتری افزایش می‌دهد و آثار زیست‌محیطی کمتری را به دلیل ازدحام گردشگران در پی خواهد داشت، برای ایجاد اشتغال در اقتصاد امروز ایران کافی نیست.
به باور کارشناسان با توجه به آنکه هم نرخ رشد درآمدهای گردشگری و هم رشد اشتغال‌زایی آن برای ایران در سال 2016 بیش از دهه پیش‌رو برآورد می‌شود، می‌توان این‌طور نتیجه گرفت که برنامه‌های توسعه گردشگری کشور با نگاه بلند مدت تدوین نشده‌اند و بیشتر برای بهبود اوضاع کنونی وضع شده‌اند.
نقطه ضعف اساسی
براساس گزارش WTTC، ارزش صادرات گردشگری ایران (درآمدهای حاصله از ورود گردشگران خارجی) در سال 2015 تنها 1/7 درصد از کل صادرات کشور را تشکیل می‌داد؛ در حالی که این نسبت برای جهان، 6/1 درصد است و برای خاورمیانه 6/3 درصد و این رقم در ترکیه به 17/7 درصد و در لبنان به 9/51 درصد می‌رسد. این وضعیت در شرایطی است که در سال 2009 سهم صادرات گردشگری از صادرات کل کشور به حدود 2/4 درصد هم رسیده بود. در هر صورت با وجود جایگاه نامناسب درآمدهای ارزی گردشگری برای کشور، آینده چندان درخشانی هم در گزارش سازمان سفر و گردشگری برای آن پیش‌بینی نشده است. براساس این گزارش انتظار می‌رود درآمدهای کنونی از ورود گردشگران خارجی در سال جاری میلادی 2/3 درصد و تا سال 2026 به‌طور متوسط در هر سال به میزان 3/7 درصد افزایش یابد. برآورد رشد جهانی صادرات گردشگر در این دو بازه به ترتیب 3 درصد و 4/3 درصد است که حکایت از عقب افتادن بیشتر گردشگری ایران در این شاخص دارد. در صورت تغییر نیافتن این روند، ورود گردشگران خارجی به کشور به تدریج اما به کندی افزایش و همزمان سهم آن از کل صادرات کشور کاهش خواهد یافت و به 0/9 درصد خواهد رسید. این به معنای آن است که درآمدهای گردشگری ناشی از ورود گردشگران خارجی با سرعتی کمتر از افزایش سایر درآمدهای صادراتی در حال افزایش است.
کاهش نسبت درآمدهای ارزی
اقتصاددانان این موضوع را از جنبه دیگری هم بررسی می‌کنند. به‌طور معمول و براساس استانداردهای جهانی، حدود 80درصد از گردشگران هر کشور را گردشگران داخلی آن تشکیل می‌دهند و 20 درصد از مسافران از آن طرف مرزها راهی کشور می‌شوند. حضور 20 درصدی گردشگران خارجی هم معمولا باعث می‌شود که دست‌کم 30 درصد از درآمدهای گردشگری کشورها، ارزی باشد. اما این نسبت در ایران تنها 7/4 درصد است و 92/6 درصد باقی‌مانده را درآمدهای ریالی تشکیل می‌دهند.
نکته تامل‌برانگیز آن است که به نظر نمی‌رسد نقش ضعیف درآمدهای ارزی در گردشگری طی سال‌های پیش‌رو هم اصلاح شود، چرا که انتظار می‌رود درآمدهای ناشی از سفرهای داخلی در بازه‌های زمانی مورد بررسی به ترتیب 7/2 و 5/1 درصد افزایش یابد. با این حال این ارقام برای درآمدهای ارزی تنها به 2/3 و 3/7 درصد خواهد رسید. به این صورت، نه تنها تا 10 سال آینده وضعیت درآمدهای ناچیز ارزی نسبت به درآمدهای کل آن بهبود نمی‌یابد، بلکه شکاف موجود بیشتر هم خواهد شد؛ به این معنا که سهم درآمدهای ارزی در سال 2026 به 6/2 درصد از کل درآمدهای کل گردشگری کاهش خواهد یافت.
این وضعیت در حالی است که ایران به دلیل نسبت پایین ارزش ریال خود به واحد پولی بسیاری از کشورهای جهان، یک مزیت قیمتی قابل توجه نسبت به رقبای خود دارد و با این وجود در جذب گردشگران خارجی و کسب درآمد از حضور آنها موفق نبوده و باید تلاش بیشتری در این زمینه صورت دهد. البته نیمه پر لیوان آن است که سیاست‌های تشویقی برای افزایش سفرهای داخلی و ایرانگردی موثر واقع شده‌اند و گردشگران داخلی هم هزینه‌های بیشتری در سفرهای خود متحمل می‌شوند.
جای خالی گردشگران تجاری
نقطه ضعف دیگری که در ترکیب گردشگران ایران مشاهده می‌شود، مربوط به حضور کمرنگ گردشگران تجاری است که در آمارهای انجمن جهانی سفر و گردشگری به خوبی نشان داده شده است. در سال 2015 تنها 9/2 درصد از درآمدهای گردشگری از محل سفرهای تجاری و کاری به دست آمده بود و 90/8 درصد باقی‌مانده ناشی از سفرهای تفریحی بوده است. با این حال به نظر می‌رسد که دست‌کم درآمدهای کسب شده از محل سفرهای تجاری در سال جاری میلادی با سرعت بیشتری نسبت به سفرهای تفریحی رشد خواهد کرد.نرخ رشد مورد انتظار برای درآمدهای حاصل از سفرهای تجاری در سال جاری میلادی، 8/5 درصد است؛ در حالی که این نسبت برای سفرهای تفریحی تنها 6/7 درصد محاسبه می‌شود. با این حال، نرخ رشد پیش‌بینی شده برای دوره 10 ساله پیش‌رو برای هر 2 دسته از درآمدها، 5 درصد است.
افزایش سرمایه‌گذاران گردشگری
طبق برآورد WTTC، سهم گردشگری از کل سرمایه‌گذاری‌های کشور در سال 2015 هم برابر با 3/1 درصد بوده است؛ در مقابل میانگین جهانی 4/3 درصد. پیش‌بینی می‌شود با افزایش تدریجی آگاهی سرمایه‌گذاران و علاقه آنها به گردشگری، نرخ رشدی 5/6 درصدی در سال 2016 و میانگین 5/8 درصدی برای بازه 10 ساله پیش رو را شاهد باشیم. با این افزایش نسبتا سریع سرمایه‌گذاری‌ها، تخمین زده می‌شود سهم سرمایه‌گذاری‌های گردشگری تا سال 2026 به 3/8 درصد برسد.شاخص سهم گردشگری از کل سرمایه‌گذاری‌های اقتصاد در ایران با سرعت بیشتری نسبت به جهان در حال افزایش است. در این شرایط و در صورتی که نقاط ضعف موجود، برطرف شوند، می‌توان امید بیشتری به آینده گردشگری و نقش آن در اقتصاد ایران داشت.
دنیای اقتصاد